Quan hệ sản xuất (tiếng Anh – Relations of production, tiếng Đức: Produktionsverhältnisse) là một khái niệm thường được Karl Marx và Friedrich Engels sử dụng trong lý thuyết duy vật lịch sử của họ và trong Das Kapital. Nó lần đầu tiên được sử dụng rõ ràng trong cuốn sách The Poverty of Philosophy (Sự nghèo nàn của triết học) của Marx, mặc dù Marx và Engels đã định nghĩa thuật ngữ này trong The German Ideology (Hệ tư tưởng Đức), chỉ được xuất bản sau khi ông mất vào năm 1932.
Một số mối quan hệ xã hội là tự nguyện hoặc được lựa chọn tự do (một người lựa chọn liên kết với một người khác hoặc một nhóm). Nhưng những mối quan hệ xã hội khác là không tự nguyện, tức là mọi người có thể có mối quan hệ xã hội, bất kể họ có thích hay không, vì họ là một phần của một gia đình, một nhóm, một tổ chức, một cộng đồng, một quốc gia…
Theo “quan hệ sản xuất”, Marx và Engels muốn nói đến tổng thể các mối quan hệ xã hội mà con người phải tham gia để tồn tại, sản xuất và tái sản xuất phương tiện sống của họ. Vì con người phải tham gia vào các mối quan hệ xã hội này, tức là vì sự tham gia vào chúng không phải là tự nguyện, nên tổng thể các mối quan hệ này tạo thành một cấu trúc tương đối ổn định và lâu dài, “thượng tầng kinh tế” hoặc phương thức sản xuất.
Thuật ngữ “quan hệ sản xuất” có phần mơ hồ vì hai lý do chính:
– Từ tiếng Đức Verhältnis có thể có nghĩa là “mối quan hệ”, “tỷ lệ”… Do đó, các mối quan hệ có thể là định tính, định lượng hoặc cả hai. Nghĩa nào áp dụng chỉ có thể được xác định từ ngữ cảnh.
– Các mối quan hệ mà Marx đề cập có thể là mối quan hệ xã hội, mối quan hệ kinh tế hoặc mối quan hệ công nghệ.
Marx và Engels thường sử dụng thuật ngữ này để chỉ các mối quan hệ kinh tế xã hội đặc trưng của một thời đại cụ thể; ví dụ: mối quan hệ độc quyền của nhà tư bản với hàng hóa tư bản và mối quan hệ tiếp theo của người làm công ăn lương với nhà tư bản; mối quan hệ của lãnh chúa phong kiến với thái ấp và mối quan hệ tiếp theo của nông nô với lãnh chúa; mối quan hệ của chủ nô với nô lệ của họ… Nó tương phản và cũng bị ảnh hưởng bởi cái mà Marx gọi là lực lượng sản xuất.
…
