Nguyên tắc tập trung dân chủ là nguyên tắc tổ chức của các quốc gia cộng sản và của hầu hết các đảng cộng sản để đạt được chế độ chuyên chính vô sản. Trong thực tế, nguyên tắc tập trung dân chủ có nghĩa là các quyết định chính trị đạt được thông qua các quá trình bỏ phiếu có tính ràng buộc đối với tất cả các thành viên của đảng chính trị. Nó chủ yếu gắn liền với chủ nghĩa Lenin, trong đó đội tiên phong chính trị của đảng gồm những người cách mạng thực hành nguyên tắc tập trung dân chủ để lựa chọn các nhà lãnh đạo và cán bộ, xác định chính sách và thực hiện chính sách đó.
Nguyên tắc tập trung dân chủ chủ yếu gắn liền với các đảng Marxist-Leninist và Trotskyist, nhưng đôi khi cũng được các đảng dân chủ xã hội chủ nghĩa và dân chủ xã hội khác thực hành như Đại hội Dân tộc Phi của Nam Phi. Các học giả đã tranh cãi liệu nguyên tắc tập trung dân chủ có được thực hiện trên thực tế ở Liên Xô và Trung Quốc hay không, chỉ ra các cuộc đấu tranh giành quyền lực bạo lực, các động thái chính trị gián tiếp, các mối thù lịch sử và chính trị về uy tín cá nhân ở các quốc gia đó.
Các quốc gia xã hội chủ nghĩa, như Liên Xô cũ và Trung Quốc ngày nay, đã đưa nguyên tắc tập trung dân chủ thành nguyên tắc tổ chức của nhà nước và nguyên tắc quyền lực chính trị là quyền lực thống nhất.
Trong thực tế
Nguyên tắc tập trung dân chủ là một hình thức tổ chức mà những người theo chủ nghĩa Trotsky, chủ nghĩa Marx-Lenin và những người theo nguyên tắc tập trung dân chủ khác tuân thủ, cả khi đã nắm giữ chính quyền và cả khi cố gắng nắm giữ nó. Hầu hết các đảng cộng sản đều có cấu trúc tập trung dân chủ.
Trong các cuộc họp của đảng, một động thái (chính sách mới hoặc sửa đổi, mục tiêu, kế hoạch hoặc bất kỳ loại câu hỏi chính trị nào khác) được đưa ra (đề xuất). Sau một thời gian tranh luận, một cuộc bỏ phiếu được tiến hành. Nếu một phiếu bầu rõ ràng giành chiến thắng (ví dụ, giành được 2/3 trở lên trong số hai lựa chọn), tất cả các đảng viên được mong đợi sẽ tuân theo quyết định đó và không tiếp tục tranh luận về nó. Mục tiêu là để tránh các quyết định bị phá hoại bởi những người tham gia có quan điểm thiểu số. Trong quá trình phát triển chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô và Trung Quốc, nó đã được thực hiện để ứng phó với những diễn biến chính trị nhanh chóng, đòi hỏi các cơ chế ra quyết định nhanh hơn.
Trước khi một vấn đề được bỏ phiếu và thực hiện, thảo luận và phê bình được phép dưới mọi hình thức. Khi một nghị quyết được thực hiện, thảo luận và phê bình có thể phá vỡ sự thống nhất trong việc thực hiện hành động bị cấm, để đảm bảo rằng hành động không bị trật bánh. Ở một số quốc gia xã hội chủ nghĩa, các thông lệ liên quan cũng được áp dụng để đảm bảo quyền tự do thảo luận, chẳng hạn như “Đừng đổ lỗi cho Người phát ngôn” của Mao.
Một số quan điểm của Trotskyist và Marxist chính thống mô tả các hình thức “thiếu sót” của nguyên tắc tập trung dân chủ là “chủ nghĩa tập trung quan liêu”, thường là những hình thức được những người theo chủ nghĩa Marxist-Leninist ủng hộ. Theo những quan điểm này, chủ nghĩa tập trung quan liêu không ưu tiên dân chủ và do đó không phục vụ cho lợi ích của giai cấp vô sản.
Quan niệm và thực hành của Lenin
Văn bản What Is To Be Done? từ năm 1902 được coi là văn bản sáng lập của nguyên tắc tập trung dân chủ. Vào thời điểm này, nguyên tắc tập trung dân chủ thường được coi là một tập hợp các nguyên tắc để tổ chức một đảng công nhân cách mạng. Tuy nhiên, mô hình của Vladimir Lenin cho một đảng như vậy, mà ông đã nhiều lần thảo luận là “nguyên tắc tập trung dân chủ”, là Đảng Dân chủ Xã hội Đức, lấy cảm hứng từ những phát biểu của nhà dân chủ xã hội Jean Baptista von Schweitzer. Lenin mô tả nguyên tắc tập trung dân chủ bao gồm “tự do thảo luận, thống nhất hành động”.
Học thuyết tập trung dân chủ là một trong những nguồn gốc gây ra sự chia rẽ giữa những người Bolshevik và Menshevik. Những người Menshevik ủng hộ kỷ luật đảng lỏng lẻo hơn trong Đảng Lao động Dân chủ Xã hội Nga vào năm 1903 cũng như Leon Trotsky, trong Nhiệm vụ Chính trị của Chúng ta, mặc dù Trotsky đã gia nhập hàng ngũ của những người Bolshevik vào năm 1917.
Đại hội Đảng lần thứ VI của Đảng Lao động Dân chủ Xã hội Nga (Bolshevik) được tổ chức tại Petrograd từ ngày 26/7 đến ngày 3/8/1917 đã định nghĩa chế độ tập trung dân chủ như sau:
– Tất cả các cơ quan lãnh đạo của Đảng từ trên xuống dưới đều được bầu cử.
– Các cơ quan Đảng phải báo cáo định kỳ về hoạt động của mình với tổ chức Đảng tương ứng.
– Phải có kỷ luật Đảng nghiêm ngặt và sự phục tùng của thiểu số đối với đa số.
– Mọi quyết định của cấp trên đều có tính ràng buộc tuyệt đối đối với cấp dưới và toàn thể đảng viên.
Sau khi Đảng Cộng sản củng cố quyền lực thành công sau Cách mạng Tháng Mười và Nội chiến Nga, giới lãnh đạo Bolshevik, bao gồm cả Lenin, đã ban hành lệnh cấm các phe phái trong đảng theo Nghị quyết số 12 của Đại hội Đảng lần thứ 10/1921. Nghị quyết này được thông qua trong phiên họp sáng ngày 16/3/1921. Những người theo chủ nghĩa Trotsky đôi khi tuyên bố rằng lệnh cấm này chỉ mang tính tạm thời, nhưng không có ngôn ngữ nào trong cuộc thảo luận tại Đại hội Đảng lần thứ X gợi ý điều đó.
Nhóm Tập trung Dân chủ là một nhóm trong Đảng Cộng sản Liên Xô ủng hộ các khái niệm khác nhau về dân chủ đảng.
Trong tác phẩm Về sự thống nhất của Đảng, Lenin lập luận rằng nguyên tắc tập trung dân chủ ngăn ngừa chủ nghĩa bè phái. Ông lập luận rằng chủ nghĩa bè phái dẫn đến mối quan hệ ít thân thiện hơn giữa các thành viên và rằng nó có thể bị kẻ thù của đảng lợi dụng. Lenin đã viết về nguyên tắc tập trung dân chủ rằng nó “ngụ ý sự tự do phổ quát và đầy đủ để phê phán, miễn là điều này không làm xáo trộn sự thống nhất của một hành động nhất định; nó loại trừ mọi sự chỉ trích làm gián đoạn hoặc làm khó khăn sự thống nhất của một hành động do Đảng quyết định”.
Đến thời Brezhnev, chế độ tập trung dân chủ được mô tả trong Hiến pháp Liên Xô năm 1977 như một nguyên tắc tổ chức nhà nước: “Nhà nước Xô Viết được tổ chức và hoạt động theo nguyên tắc tập trung dân chủ, cụ thể là tính bầu cử của tất cả các cơ quan quyền lực nhà nước từ cấp thấp nhất đến cấp cao nhất, trách nhiệm giải trình của họ trước nhân dân và nghĩa vụ của các cơ quan cấp dưới trong việc tuân thủ các quyết định của cấp trên”.
Ở các nước xã hội chủ nghĩa
Liên Xô
Trong phần lớn thời gian giữa thời đại của Joseph Stalin và những năm 1980, nguyên tắc tập trung dân chủ có nghĩa là Xô Viết Tối cao, mặc dù trên danh nghĩa được trao quyền lập pháp lớn, nhưng không làm gì nhiều hơn là phê duyệt các quyết định đã được đưa ra ở cấp cao nhất của Đảng Cộng sản. Khi Xô Viết Tối cao không họp, Đoàn Chủ tịch Xô Viết Tối cao thực hiện các chức năng thông thường của mình. Nó cũng có quyền ban hành các sắc lệnh thay cho luật. Trên danh nghĩa, nếu các sắc lệnh như vậy không được phê chuẩn tại phiên họp tiếp theo của Xô Viết Tối cao, chúng được coi là đã bị thu hồi. Tuy nhiên, việc phê chuẩn thường chỉ là hình thức, mặc dù đôi khi ngay cả hình thức này cũng không được tuân thủ. Do đó, các quyết định do các nhà lãnh đạo cấp cao của Đảng đưa ra trên thực tế có hiệu lực của luật.
Nguyên tắc tập trung dân chủ mở rộng sang các cuộc bầu cử ở Liên Xô. Tất cả các nước xã hội chủ nghĩa đều là các quốc gia độc đảng – trên danh nghĩa hoặc trên thực tế. Trong hầu hết các trường hợp, cử tri được trình bày một danh sách duy nhất gồm các ứng cử viên không có đối thủ, thường giành được 90 phần trăm hoặc hơn số phiếu bầu.
Quốc tế thứ Ba, trái ngược với Quốc tế thứ Nhất và Quốc tế thứ Hai, giữ Liên Xô ở vị trí trung tâm và hoạt động như một cơ quan lớn thay vì nhiều đảng cộng sản độc lập ở các quốc gia khác nhau.
Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa
Thực hành tập trung dân chủ của Lenin được đưa vào Quốc dân đảng vào thời kỳ Trung Hoa Dân quốc năm 1923. Đảng này liên minh với Đảng Cộng sản Trung Quốc trong thời kỳ Quân phiệt và nhận được sự hỗ trợ từ Liên Xô. Cơ cấu tổ chức của Quốc dân đảng vẫn được duy trì cho đến khi dân chủ hóa Đài Loan vào những năm 1990 và sẽ đóng vai trò là cơ sở cấu trúc của một số đảng phái chính trị Đài Loan như Đảng Dân chủ Tiến bộ.
Từ năm 1945, hiến pháp của Đảng Cộng sản Trung Quốc đã xác định quan điểm của đảng về nguyên tắc tập trung dân chủ. Nguyên tắc tập trung dân chủ cũng được nêu trong Điều 3 của hiến pháp hiện hành của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa:
Điều 3. Các cơ quan nhà nước của nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa áp dụng nguyên tắc tập trung dân chủ. Đại hội đại biểu nhân dân toàn quốc và đại hội đại biểu nhân dân địa phương các cấp được thành lập thông qua bầu cử dân chủ. Họ chịu trách nhiệm trước nhân dân và chịu sự giám sát của nhân dân. Tất cả các cơ quan hành chính, tư pháp và kiểm sát của nhà nước đều do đại hội đại biểu nhân dân thành lập mà họ chịu trách nhiệm và hoạt động dưới sự giám sát của đại hội đại biểu nhân dân. Việc phân chia chức năng và quyền hạn giữa các cơ quan nhà nước trung ương và địa phương được chỉ đạo theo nguyên tắc phát huy đầy đủ chủ động và nhiệt tình của chính quyền địa phương dưới sự lãnh đạo thống nhất của chính quyền trung ương.
Việt Nam
Đảng Cộng sản Việt Nam được tổ chức theo nguyên tắc tập trung dân chủ của Lê-nin…
Lào
Đảng Nhân dân Cách mạng Lào cai trị đất nước Lào áp dụng chế độ tập trung dân chủ. Cơ cấu tổ chức tập trung và phân cấp của đảng dựa trên chế độ tập trung dân chủ, do Vladimir Lenin sáng tạo ra. Cơ cấu này đòi hỏi các cơ quan đảng cấp dưới phải tuân thủ các quyết định của các cơ quan cấp trên, chẳng hạn như Ủy ban Trung ương Đảng Nhân dân Cách mạng Lào. Nó cũng đòi hỏi lệnh cấm các phe phái nội bộ trong đảng. Cuối cùng, mọi cơ quan ra quyết định phải tuân theo nguyên tắc lãnh đạo tập thể, một quá trình nhấn mạnh vào việc ra quyết định tập thể, trái ngược với sự thống trị của một người. Tổng Bí thư Đảng Nhân dân Cách mạng Lào Kaysone Phomvihane, trong bài phát biểu tại Đại hội toàn quốc lần thứ V năm 1991, đã tuyên bố “nền dân chủ của Đảng ta là nền dân chủ tập trung. Do đó, chúng ta phải thực hiện nghiêm túc nguyên tắc mà theo đó thiểu số phải phục tùng đa số; tổ chức lãnh đạo cấp dưới thực hiện mệnh lệnh của tổ chức lãnh đạo cấp trên. Toàn Đảng tuân theo Ủy ban Trung ương”.
Điều 5 của Hiến pháp Lào quy định rằng nhà nước và các tổ chức của nhà nước “hoạt động theo nguyên tắc tập trung dân chủ”.
…
