Chế độ đầu sỏ (tiếng Anh – oligarchy, từ tiếng Hy Lạp cổ ὀλιγαρχία (oligarkhía) “cai trị bởi một số ít người”; từ ὀλίγος (olígos) “một số ít” và ἄρχω (árkhō) “cai trị, chỉ huy”) là một hình thức khái niệm về cấu trúc quyền lực trong đó quyền lực nằm trong tay một số ít người. Những người này có thể hoặc không được phân biệt bởi một hoặc nhiều đặc điểm, chẳng hạn như quý tộc, danh tiếng, sự giàu có, trình độ học vấn hoặc quyền kiểm soát doanh nghiệp, tôn giáo, chính trị hoặc quân sự.
Trong suốt lịch sử, các cấu trúc quyền lực được coi là chế độ đầu sỏ thường được coi là cưỡng bức, dựa vào sự tuân thủ hoặc áp bức của công chúng để tồn tại. Aristotle là người tiên phong trong việc sử dụng thuật ngữ này với ý nghĩa là sự cai trị của người giàu, đối lập với chế độ quý tộc, lập luận rằng chế độ đầu sỏ là hình thức biến thái của chế độ quý tộc (aristocracy).
Quy tắc thiểu số
Sự củng cố quyền lực độc quyền của một nhóm thiểu số tôn giáo hoặc dân tộc chiếm ưu thế cũng được mô tả như một hình thức đầu sỏ. Các ví dụ về hệ thống này bao gồm Nam Phi dưới chế độ phân biệt chủng tộc, Liberia dưới chế độ người Mỹ gốc Liberia, Vương quốc Hồi giáo Zanzibar và Rhodesia, nơi mà việc thiết lập chế độ đầu sỏ của con cháu những người định cư nước ngoài chủ yếu được coi là di sản của nhiều hình thức chủ nghĩa thực dân khác nhau. Vào đầu thế kỷ XX, Robert Michels đã tái khẳng định lý thuyết của Aristotle và Rousseau rằng các nền dân chủ, giống như tất cả các tổ chức lớn, có xu hướng chuyển thành chế độ đầu sỏ. Trong “Luật sắt của đầu sỏ”, ông cho rằng sự phân công lao động cần thiết trong các tổ chức lớn dẫn đến việc thành lập một giai cấp thống trị chủ yếu quan tâm đến việc bảo vệ quyền lực của chính họ.
Các chế độ được cho là đầu sỏ
Một nhóm doanh nghiệp có thể được định nghĩa là một tập đoàn đầu sỏ nếu đáp ứng tất cả các điều kiện sau:
– Chủ sở hữu là những chủ sở hữu tư nhân lớn nhất trong cả nước.
– Nó có đủ quyền lực chính trị để thúc đẩy lợi ích của chính mình.
– Chủ sở hữu kiểm soát nhiều doanh nghiệp, phối hợp chặt chẽ các hoạt động của họ.
Các tập đoàn trí thức
George Bernard Shaw đã định nghĩa trong vở kịch Thiếu tá Barbara của mình, công chiếu năm 1905 và xuất bản lần đầu năm 1907, một loại đầu sỏ mới, cụ thể là đầu sỏ trí thức hành động chống lại lợi ích của những người dân thường: “Bây giờ tôi muốn trao cho những người dân thường vũ khí chống lại những người trí thức. Tôi yêu những người dân thường. Tôi muốn trang bị cho họ vũ khí chống lại luật sư, bác sĩ, linh mục, nhà văn, giáo sư, nghệ sĩ và chính trị gia, những người, một khi nắm quyền, là kẻ nguy hiểm, tai hại và chuyên chế nhất trong tất cả những kẻ ngốc, kẻ vô lại và kẻ mạo danh. Tôi muốn một quyền lực dân chủ đủ mạnh để buộc đầu sỏ trí thức sử dụng thiên tài của mình vì lợi ích chung hoặc là diệt vong”.
Các trường hợp được coi là chế độ đầu sỏ
Jeffrey A. Winters và Benjamin I. Page đã mô tả Colombia, Indonesia, Nga, Singapore, Canada và Hoa Kỳ là những quốc gia theo chế độ đầu sỏ.
Philippines
Trong nhiệm kỳ tổng thống của Ferdinand Marcos từ năm 1965 đến năm 1986, một số công ty độc quyền đã xuất hiện ở Philippines, đặc biệt tập trung vào gia đình và những người thân cận của tổng thống. Giai đoạn này, cũng như những thập kỷ tiếp theo, đã khiến một số nhà phân tích mô tả đất nước này là một chế độ đầu sỏ.
Tổng thống Rodrigo Duterte, người được bầu vào năm 2016, đã nói về việc xóa bỏ chế độ đầu sỏ trong nhiệm kỳ tổng thống của mình. Tuy nhiên, chế độ đầu sỏ doanh nghiệp vẫn tồn tại trong suốt nhiệm kỳ tổng thống của ông và những lời chỉ trích của ông đối với chế độ đầu sỏ đã chứng minh là có chọn lọc. Mặc dù Duterte đã đưa ra những lời lẽ gay gắt chống lại những ông trùm nổi tiếng như Ayalas và Manny Pangilinan, nhưng những ông trùm doanh nghiệp là bạn bè và đồng minh của Duterte như Dennis Uy, chủ tịch kiêm giám đốc điều hành của Udenna Corporation đã được hưởng lợi dưới thời tổng thống Duterte.
Liên bang Nga
Kể từ khi Liên Xô sụp đổ và nền kinh tế được tư nhân hóa vào tháng 12/1991. Các tập đoàn đa quốc gia tư nhân có trụ sở tại Nga bao gồm: các nhà sản xuất dầu mỏ, khí đốt tự nhiên và kim loại, theo quan điểm của nhiều nhà phân tích, đã dẫn đến sự trỗi dậy của các nhà tài phiệt Nga. Hầu hết những người này đều có liên hệ trực tiếp với các quan chức chính phủ cấp cao nhất, tức là tổng thống.
Iran
Chính quyền tôn giáo của Iran, được thành lập sau cuộc cách mạng Iran năm 1979, được mô tả là một chế độ đầu sỏ giáo sĩ, do một liên minh gồm các nhà tư tưởng Khomeinist hiếu chiến và giáo sĩ Shia chính thống lãnh đạo. Hệ thống cai trị, do các đầu sỏ giáo sĩ lãnh đạo, được gọi là “Velayat e-Faqih”, tức là, sự cai trị của một nhóm Twelver Shia marja được chỉ định với danh hiệu “Ayatollah”. Giáo sĩ Shia cấp cao nhất trong hệ thống chính trị là “Rahbar” (Lãnh tụ tối cao) phục vụ suốt đời và được coi là “người bảo vệ đức tin” trong thần học Khomeinist. Các đầu sỏ giáo sĩ giám sát các hoạt động của quốc hội và kiểm soát lực lượng vũ trang, phương tiện truyền thông nhà nước, các lĩnh vực của nền kinh tế quốc gia và các quỹ tôn giáo. Rahbar cũng là tổng tư lệnh quân đội của Lực lượng vũ trang Iran và trực tiếp kiểm soát tập đoàn bán quân sự Khomeinist được gọi là IRGC.
Ukraina
Các nhà tài phiệt Ukraine là một nhóm các nhà tài phiệt kinh doanh nhanh chóng xuất hiện trên chính trường kinh tế và chính trị của Ukraine sau khi nước này giành được độc lập vào năm 1991. Nhìn chung có 35 nhóm tài phiệt.
Vào ngày 23/9/2021, chính phủ Ukraine đã ban hành luật số 1780-ІХ, chủ yếu tập trung vào việc bảo vệ lợi ích quốc gia và hạn chế tác động của giới tài phiệt đối với nền dân chủ ở Ukraine.
Hoa Kỳ
Một số tác giả đương đại đã mô tả các điều kiện ở Hoa Kỳ trong thế kỷ XXI là bản chất đầu sỏ. Simon Johnson đã viết vào năm 2009 rằng “sự tái xuất hiện của một đầu sỏ tài chính Mỹ là khá gần đây”, một cấu trúc mà ông mô tả là “tiên tiến nhất” trên thế giới. Jeffrey A. Winters đã viết rằng “đầu sỏ và dân chủ hoạt động trong một hệ thống duy nhất, và chính trị Hoa Kỳ là sự thể hiện hàng ngày về sự tương tác của chúng”. 1% dân số Hoa Kỳ giàu có nhất vào năm 2007 có tỷ lệ thu nhập tổng thể lớn hơn bất kỳ thời điểm nào kể từ năm 1928. Vào năm 2011, theo PolitiFact và các tổ chức khác, 400 người Mỹ giàu nhất “có nhiều tài sản hơn một nửa tổng số người Mỹ cộng lại”.
Năm 1998, Bob Herbert của tờ The New York Times gọi những nhà tài phiệt Mỹ hiện đại là “Tầng lớp tài trợ” (danh sách những nhà tài trợ hàng đầu) và lần đầu tiên định nghĩa tầng lớp này là “một nhóm nhỏ – chỉ chiếm một phần tư phần trăm dân số – và không đại diện cho phần còn lại của quốc gia. Nhưng tiền của họ có thể mua được rất nhiều quyền tiếp cận”.
Nhà kinh tế học người Pháp Thomas Piketty phát biểu trong cuốn sách xuất bản năm 2013 của ông, Tư bản trong thế kỷ XXI, rằng “nguy cơ chuyển sang chế độ đầu sỏ là có thật và không cho thấy nhiều lý do để lạc quan về hướng đi của Hoa Kỳ”.
Một nghiên cứu năm 2014 của các nhà khoa học chính trị Martin Gilens của Đại học Princeton và Benjamin Page của Đại học Northwestern đã nêu rằng “phần lớn công chúng Mỹ thực sự có ít ảnh hưởng đến các chính sách mà chính phủ của chúng ta áp dụng”. Nghiên cứu đã phân tích gần 1.800 chính sách do chính phủ Hoa Kỳ ban hành từ năm 1981 đến năm 2002 và so sánh chúng với các sở thích được bày tỏ của công chúng Mỹ trái ngược với những người Mỹ giàu có và các nhóm lợi ích đặc biệt lớn. Nghiên cứu phát hiện ra rằng các cá nhân và tổ chức giàu có đại diện cho các lợi ích kinh doanh có ảnh hưởng chính trị đáng kể, trong khi công dân trung bình và các nhóm lợi ích quần chúng có ít hoặc không có. Nghiên cứu đã thừa nhận rằng “Người Mỹ được hưởng nhiều đặc điểm cốt lõi của nền quản trị dân chủ, chẳng hạn như bầu cử thường xuyên, tự do ngôn luận và lập hội, và quyền bầu cử rộng rãi (mặc dù vẫn còn tranh chấp)”. Gilens và Page không mô tả Hoa Kỳ là một “chế độ đầu sỏ” theo nghĩa đen; tuy nhiên, họ áp dụng khái niệm “chế độ đầu sỏ dân sự” như Jeffrey Winters đã sử dụng đối với Hoa Kỳ. Winters đã đưa ra một lý thuyết so sánh về “chế độ đầu sỏ” trong đó những công dân giàu có nhất – ngay cả trong một “chế độ đầu sỏ dân sự” như Hoa Kỳ – thống trị chính sách liên quan đến các vấn đề quan trọng về bảo vệ thu nhập và của cải.
Gilens cho rằng công dân trung bình chỉ có được những gì họ muốn nếu người Mỹ giàu có và các nhóm lợi ích hướng đến doanh nghiệp cũng muốn; và khi một chính sách được phần lớn công chúng Mỹ ủng hộ được thực hiện, thì thường là do giới tinh hoa kinh tế không phản đối. Các nghiên cứu khác đã chỉ trích nghiên cứu của Page và Gilens. Page và Gilens đã bảo vệ nghiên cứu của họ khỏi sự chỉ trích.
Trong một cuộc phỏng vấn năm 2015, cựu Tổng thống Jimmy Carter tuyên bố rằng Hoa Kỳ hiện là “một chế độ đầu sỏ với sự hối lộ chính trị không giới hạn” do phán quyết của Citizens United v. FEC về cơ bản đã xóa bỏ giới hạn về các khoản quyên góp cho các ứng cử viên chính trị. Phố Wall đã chi kỷ lục 2 tỷ USD để cố gắng tác động đến cuộc bầu cử tổng thống Hoa Kỳ năm 2016.
Trung Quốc
Từ năm 1950, Trung Quốc được coi là một quốc gia đầu sỏ./.
