Triết học (“tình yêu trí tuệ” trong tiếng Hy Lạp cổ đại) là một nghiên cứu có hệ thống về các câu hỏi chung và cơ bản liên quan đến các chủ đề như sự tồn tại, lý trí, kiến thức, giá trị, tâm trí và ngôn ngữ. Đây là một cuộc điều tra hợp lý và phê phán phản ánh các phương pháp và giả định của riêng nó.
Theo truyền thống, nhiều ngành khoa học riêng lẻ, chẳng hạn như vật lý và tâm lý học, là một phần của triết học. Tuy nhiên, chúng được coi là các ngành học thuật riêng biệt theo nghĩa hiện đại của thuật ngữ này. Các truyền thống có ảnh hưởng trong lịch sử triết học bao gồm triết học phương Tây, Ả Rập-Ba Tư, Ấn Độ và Trung Quốc. Triết học phương Tây có nguồn gốc từ Hy Lạp cổ đại và bao gồm một lĩnh vực rộng lớn của các tiểu lĩnh vực triết học. Một chủ đề trung tâm trong triết học Ả Rập-Ba Tư là mối quan hệ giữa lý trí và sự mặc khải. Triết học Ấn Độ kết hợp vấn đề tâm linh về cách đạt được sự giác ngộ với việc khám phá bản chất của thực tế và các cách thức đạt được kiến thức. Triết học Trung Quốc chủ yếu tập trung vào các vấn đề thực tế liên quan đến hành vi xã hội đúng đắn, chính phủ và tự tu dưỡng.
Các nhánh chính của triết học là nhận thức luận, đạo đức học, logic và siêu hình học. Nhận thức luận nghiên cứu kiến thức là gì và làm thế nào để có được kiến thức. Đạo đức học nghiên cứu các nguyên tắc đạo đức và những gì cấu thành nên hành vi đúng đắn. Logic là nghiên cứu về lý luận đúng đắn và khám phá cách phân biệt các lập luận tốt với các lập luận xấu. Siêu hình học nghiên cứu các đặc điểm chung nhất của thực tế, sự tồn tại, các đối tượng và các thuộc tính. Các lĩnh vực phụ khác là thẩm mỹ học, triết học ngôn ngữ, triết học tâm trí, triết học tôn giáo, triết học khoa học, triết học toán học, triết học lịch sử và triết học chính trị. Trong mỗi nhánh, có các trường phái triết học cạnh tranh thúc đẩy các nguyên tắc, lý thuyết hoặc phương pháp khác nhau.
Các nhà triết học sử dụng nhiều phương pháp khác nhau để đạt được kiến thức triết học. Chúng bao gồm phân tích khái niệm, dựa vào trực giác và lý lẽ thông thường, sử dụng các thí nghiệm tư duy, phân tích ngôn ngữ thông thường, mô tả kinh nghiệm và đặt câu hỏi phản biện. Triết học liên quan đến nhiều lĩnh vực khác, bao gồm khoa học, toán học, kinh doanh, luật và báo chí. Nó cung cấp một góc nhìn liên ngành và nghiên cứu phạm vi và các khái niệm cơ bản của các lĩnh vực này. Nó cũng điều tra các phương pháp và ý nghĩa đạo đức của chúng.
Từ nguyên
Từ “philosophy” (triết học) xuất phát từ các từ tiếng Hy Lạp cổ đại φίλος “tình yêu” và σοφία “trí tuệ”. Một số nguồn cho rằng thuật ngữ này được đặt ra bởi nhà triết học tiền Socrates Pythagoras, nhưng điều này không chắc chắn.
Từ này đi vào tiếng Anh chủ yếu từ tiếng Pháp cổ và tiếng Anh-Norman bắt đầu từ khoảng năm 1175 CN. Từ tiếng Pháp philosophie tự nó là một từ mượn từ tiếng Latin philosophia. Thuật ngữ triết học có nghĩa là “nghiên cứu nâng cao về các chủ đề suy đoán (logic, đạo đức, vật lý và siêu hình học)”, “trí tuệ sâu sắc bao gồm tình yêu chân lý và cuộc sống đức hạnh”, “học vấn sâu sắc như được truyền lại bởi các nhà văn cổ đại”, và “nghiên cứu về bản chất cơ bản của kiến thức, thực tế và sự tồn tại, và những giới hạn cơ bản của sự hiểu biết của con người”.
Trước thời hiện đại, thuật ngữ triết học được sử dụng theo nghĩa rộng. Nó bao gồm hầu hết các hình thức tìm hiểu lý tính, chẳng hạn như các khoa học riêng lẻ, như các phân ngành của nó. Ví dụ, triết học tự nhiên là một nhánh chính của triết học. Nhánh triết học này bao gồm nhiều lĩnh vực, bao gồm các ngành như vật lý, hóa học và sinh học. Một ví dụ về cách sử dụng này là cuốn sách Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica của Isaac Newton xuất bản năm 1687. Cuốn sách này đề cập đến triết học tự nhiên trong tiêu đề của nó, nhưng ngày nay nó được coi là một cuốn sách về vật lý.
Ý nghĩa của triết học đã thay đổi vào cuối thời kỳ hiện đại khi nó có được ý nghĩa hẹp hơn phổ biến ngày nay. Theo nghĩa mới này, thuật ngữ này chủ yếu liên quan đến các ngành triết học như siêu hình học, nhận thức luận và đạo đức học. Trong số các chủ đề khác, nó bao gồm nghiên cứu hợp lý về thực tế, kiến thức và giá trị. Nó được phân biệt với các ngành khác của nghiên cứu hợp lý như khoa học thực nghiệm và toán học.
Các khái niệm về triết học
Khái niệm chung
Thực hành triết học được đặc trưng bởi một số đặc điểm chung: đó là một hình thức tìm hiểu hợp lý, nó hướng đến tính hệ thống và có xu hướng phản ánh một cách phê phán về các phương pháp và tiền đề của chính nó. Nó đòi hỏi phải suy nghĩ cẩn thận và lâu dài về các vấn đề khiêu khích, khó chịu và dai dẳng là cốt lõi của tình trạng con người.
Việc theo đuổi triết học về trí tuệ bao gồm việc đặt ra những câu hỏi chung và cơ bản. Nó thường không đưa đến những câu trả lời trực tiếp nhưng có thể giúp một người hiểu rõ hơn về chủ đề này, xem xét cuộc sống của họ, xua tan sự nhầm lẫn và vượt qua những định kiến và ý tưởng tự lừa dối liên quan đến lẽ thường. Ví dụ, Socrates đã tuyên bố rằng “cuộc sống không được xem xét thì không đáng sống” để làm nổi bật vai trò của việc tìm hiểu triết học trong việc hiểu sự tồn tại của chính mình. Và theo Bertrand Russell, “người đàn ông không có chút triết lý nào sẽ trải qua cuộc sống bị giam cầm trong những định kiến bắt nguồn từ lẽ thường, từ những niềm tin quen thuộc của thời đại hoặc quốc gia của mình, và từ những niềm tin đã lớn lên trong tâm trí anh ta mà không có sự hợp tác hoặc đồng ý của lý trí cố ý của anh ta”.
Định nghĩa học thuật
Những nỗ lực đưa ra định nghĩa chính xác hơn về triết học là gây tranh cãi và được nghiên cứu trong siêu triết học (metaphilosophy). Một số cách tiếp cận cho rằng có một tập hợp các đặc điểm thiết yếu được chia sẻ bởi tất cả các bộ phận của triết học. Những cách tiếp cận khác chỉ thấy sự giống nhau yếu hơn về mặt gia đình hoặc cho rằng đó chỉ là một thuật ngữ bao trùm trống rỗng. Các định nghĩa chính xác thường chỉ được chấp nhận bởi các nhà lý thuyết thuộc một phong trào triết học nhất định và mang tính xét lại theo Søren Overgaard và cộng sự ở chỗ nhiều bộ phận được cho là của triết học sẽ không xứng đáng với danh hiệu “triết học” nếu chúng là sự thật.
Một số định nghĩa mô tả triết học liên quan đến phương pháp của nó, như lý luận thuần túy. Những định nghĩa khác tập trung vào chủ đề của nó, ví dụ, như nghiên cứu về các mô hình lớn nhất của thế giới nói chung hoặc như nỗ lực trả lời những câu hỏi lớn. Immanuel Kant theo đuổi cách tiếp cận như vậy, người cho rằng nhiệm vụ của triết học được thống nhất bởi bốn câu hỏi: “Tôi có thể biết gì?”; “Tôi nên làm gì?”; “Tôi có thể hy vọng gì?”; và “Con người là gì?”. Cả hai cách tiếp cận đều có vấn đề là chúng thường quá rộng, bằng cách bao gồm các ngành không phải triết học, hoặc quá hẹp, bằng cách loại trừ một số ngành triết học phụ.
Nhiều định nghĩa về triết học nhấn mạnh mối quan hệ mật thiết của nó với khoa học. Theo nghĩa này, triết học đôi khi được hiểu là một khoa học thực sự theo đúng nghĩa của nó. Theo một số nhà triết học tự nhiên, chẳng hạn như WVO Quine, triết học là một khoa học thực nghiệm nhưng trừu tượng, liên quan đến các mô hình thực nghiệm rộng khắp thay vì các quan sát cụ thể. Các định nghĩa dựa trên khoa học thường phải đối mặt với vấn đề giải thích tại sao triết học trong lịch sử lâu dài của nó lại không tiến triển đến cùng mức độ hoặc theo cùng cách như các ngành khoa học. Vấn đề này được tránh bằng cách coi triết học là một khoa học chưa trưởng thành hoặc tạm thời mà các phân ngành của nó không còn là triết học nữa khi chúng đã phát triển đầy đủ. Theo nghĩa này, triết học đôi khi được mô tả là “bà đỡ của các ngành khoa học”.
Các định nghĩa khác tập trung vào sự tương phản giữa khoa học và triết học. Một chủ đề chung trong nhiều quan niệm như vậy là triết học liên quan đến ý nghĩa, sự hiểu biết hoặc sự làm rõ ngôn ngữ. Theo một quan điểm, triết học là phân tích khái niệm, bao gồm việc tìm ra các điều kiện cần và đủ để áp dụng các khái niệm. Một định nghĩa khác mô tả triết học là suy nghĩ về suy nghĩ để nhấn mạnh bản chất tự phê bình, phản ánh của nó. Một cách tiếp cận khác trình bày triết học như một liệu pháp ngôn ngữ. Ví dụ, theo Ludwig Wittgenstein, triết học nhằm mục đích xóa tan những hiểu lầm mà con người dễ mắc phải do cấu trúc khó hiểu của ngôn ngữ thông thường.
Các nhà hiện tượng học, như Edmund Husserl, mô tả triết học như một “khoa học nghiêm ngặt” nghiên cứu bản chất. Họ thực hành một sự đình chỉ triệt để các giả định lý thuyết về thực tế để quay trở lại với “bản thân sự vật”, tức là, như ban đầu được đưa ra trong kinh nghiệm. Họ cho rằng mức độ kinh nghiệm cơ bản này cung cấp nền tảng cho kiến thức lý thuyết bậc cao hơn, và rằng người ta cần hiểu cái trước để hiểu cái sau.
Một cách tiếp cận ban đầu được tìm thấy trong triết học Hy Lạp và La Mã cổ đại là triết học là thực hành tâm linh để phát triển năng lực lý trí của một người. Thực hành này là sự thể hiện tình yêu của triết gia đối với trí tuệ và có mục đích cải thiện hạnh phúc của một người bằng cách sống một cuộc sống phản chiếu. Ví dụ, những người theo chủ nghĩa khắc kỷ (stoics) coi triết học là một bài tập để rèn luyện trí óc và do đó đạt được phúc lạc (eudaimonia) và phát triển trong cuộc sống.
Lịch sử
Với tư cách là một ngành học, lịch sử triết học hướng đến mục tiêu cung cấp một sự trình bày có hệ thống và theo trình tự thời gian về các khái niệm và học thuyết triết học. Một số nhà lý thuyết coi nó là một phần của lịch sử trí tuệ, nhưng nó cũng nghiên cứu các câu hỏi không được lịch sử trí tuệ đề cập đến, chẳng hạn như liệu các lý thuyết của các nhà triết học trong quá khứ có đúng và vẫn còn phù hợp về mặt triết học hay không. Lịch sử triết học chủ yếu liên quan đến các lý thuyết dựa trên sự tìm hiểu và lập luận hợp lý; một số nhà sử học hiểu nó theo nghĩa rộng hơn bao gồm các huyền thoại, giáo lý tôn giáo và truyền thuyết tục ngữ.
Các truyền thống có ảnh hưởng trong lịch sử triết học bao gồm triết học phương Tây, Ả Rập-Ba Tư, Ấn Độ và Trung Quốc. Các truyền thống triết học khác là triết học Nhật Bản, triết học Mỹ Latinh và triết học Châu Phi.
Phương Tây
Triết học phương Tây có nguồn gốc từ Hy Lạp cổ đại vào thế kỷ thứ VI TCN với những người theo chủ nghĩa tiền Socrates. Họ đã cố gắng đưa ra những lời giải thích hợp lý về toàn bộ vũ trụ. Triết học tiếp theo của họ được định hình bởi Socrates (469-399 TCN), Plato (427-347 TCN) và Aristotle (384-322 TCN). Họ mở rộng phạm vi chủ đề sang các câu hỏi như mọi người nên hành động như thế nào, làm thế nào để đạt được kiến thức và bản chất của thực tế và tâm trí là gì. Phần sau của thời kỳ cổ đại được đánh dấu bằng sự xuất hiện của các phong trào triết học, ví dụ, Chủ nghĩa khoái lạc (Epicureanism), Chủ nghĩa khắc kỷ (Stoicism), Chủ nghĩa hoài nghi (Skepticism) và Chủ nghĩa tân Platon (Neoplatonism). Thời kỳ trung cổ bắt đầu vào thế kỷ V sau CN. Trọng tâm của nó là các chủ đề tôn giáo và nhiều nhà tư tưởng đã sử dụng triết học cổ đại để giải thích và phát triển thêm các học thuyết Cơ đốc giáo (Christian doctrines).
Thời kỳ Phục hưng bắt đầu vào thế kỷ XIV và chứng kiến sự quan tâm trở lại đối với các trường phái triết học cổ đại, đặc biệt là chủ nghĩa Platon. Chủ nghĩa nhân văn (Humanism) cũng xuất hiện trong thời kỳ này. Thời kỳ hiện đại bắt đầu vào thế kỷ XVII. Một trong những mối quan tâm chính của thời kỳ này là cách thức kiến thức triết học và khoa học được tạo ra. Vai trò của lý trí và kinh nghiệm giác quan được coi trọng đặc biệt. Nhiều cải tiến trong số này đã được sử dụng trong phong trào Khai sáng (Enlightenment movement) để thách thức các thẩm quyền truyền thống. Một số nỗ lực phát triển các hệ thống triết học toàn diện đã được thực hiện vào thế kỷ XIX, chẳng hạn như chủ nghĩa duy tâm Đức và chủ nghĩa Marx. Những phát triển có ảnh hưởng trong triết học thế kỷ XX là sự xuất hiện và ứng dụng của logic hình thức, tập trung vào vai trò của ngôn ngữ cũng như chủ nghĩa thực dụng và các phong trào trong triết học lục địa như hiện tượng học, chủ nghĩa hiện sinh và chủ nghĩa hậu cấu trúc. Thế kỷ XX chứng kiến sự mở rộng nhanh chóng của triết học hàn lâm về số lượng ấn phẩm triết học và các triết gia làm việc tại các tổ chức học thuật. Cũng có sự gia tăng đáng chú ý về số lượng các triết gia nữ, nhưng họ vẫn còn chưa được đại diện đầy đủ.
Ả Rập-Ba Tư
Triết học Ả Rập-Ba Tư xuất hiện vào đầu thế kỷ IX sau CN như một phản ứng đối với các cuộc thảo luận trong truyền thống thần học Hồi giáo. Giai đoạn cổ điển của nó kéo dài đến thế kỷ XII sau CN và chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của các triết gia Hy Lạp cổ đại. Nó sử dụng các ý tưởng của họ để xây dựng và diễn giải các giáo lý của Kinh Qur’an.
Al-Kindi (801-873 CN) thường được coi là triết gia đầu tiên của truyền thống này. Ông đã dịch và diễn giải nhiều tác phẩm của Aristotle và các nhà Tân Platon trong nỗ lực chứng minh rằng có sự hòa hợp giữa lý trí và đức tin. Avicenna (980-1037 CN) cũng theo đuổi mục tiêu này và phát triển một hệ thống triết học toàn diện để cung cấp sự hiểu biết hợp lý về thực tại bao gồm khoa học, tôn giáo và chủ nghĩa thần bí. Al-Ghazali (1058-1111 CN) là một nhà phê bình mạnh mẽ ý tưởng rằng lý trí có thể đạt đến sự hiểu biết thực sự về thực tại và Chúa. Ông đã đưa ra một lời phê bình chi tiết về triết học và cố gắng chỉ định triết học một vị trí hạn chế hơn bên cạnh những lời dạy của Kinh Qur’an và sự hiểu biết thần bí. Sau Al-Ghazali và sự kết thúc của thời kỳ cổ điển, ảnh hưởng của sự tìm tòi triết học đã suy yếu. Mulla Sadra (1571-1636 CN) thường được coi là một trong những triết gia có ảnh hưởng nhất của thời kỳ tiếp theo. Ảnh hưởng ngày càng tăng của tư tưởng và các thể chế phương Tây trong thế kỷ XIX và XX đã làm nảy sinh phong trào trí tuệ hiện đại Hồi giáo, nhằm mục đích hiểu mối quan hệ giữa tín ngưỡng Hồi giáo truyền thống và hiện đại.
Ấn Độ
Một trong những đặc điểm nổi bật của triết học Ấn Độ là nó kết hợp việc khám phá bản chất của thực tại, các cách thức đạt được kiến thức và câu hỏi tâm linh về cách đạt được sự giác ngộ. Nó bắt đầu vào khoảng năm 900 TCN khi kinh Vệ Đà được viết ra. Chúng là những kinh sách nền tảng của Ấn Độ giáo và suy ngẫm về các vấn đề liên quan đến mối quan hệ giữa bản ngã và thực tại tối thượng cũng như câu hỏi về cách các linh hồn được tái sinh dựa trên hành động trong quá khứ của họ. Giai đoạn này cũng chứng kiến sự xuất hiện của các giáo lý không phải Vệ Đà, như Phật giáo (Buddhism) và Kỳ Na giáo (Jainism). Phật giáo được sáng lập bởi Gautama Siddhartha (563-483 TCN), người đã thách thức ý tưởng Vệ Đà về một bản ngã vĩnh cửu và đề xuất một con đường giải thoát bản thân khỏi đau khổ. Kỳ Na giáo được sáng lập bởi Mahavira (599-527 TCN), người nhấn mạnh đến chủ nghĩa bất bạo động cũng như tôn trọng mọi hình thức sống.
Thời kỳ cổ điển tiếp theo bắt đầu vào khoảng năm 200 TCN và được đặc trưng bởi sự xuất hiện của 6 trường phái chính thống của Ấn Độ giáo: Nyāyá, Vaiśeṣika, Sāṃkhya, Yoga, Mīmāṃsā và Vedanta. Trường phái Advaita Vedanta phát triển sau đó trong thời kỳ này. Nó được hệ thống hóa bởi Adi Shankara (khoảng năm 700-750 CN), người cho rằng mọi thứ là một và ấn tượng về một vũ trụ bao gồm nhiều thực thể riêng biệt là ảo tưởng. Một quan điểm hơi khác được bảo vệ bởi Ramanuja (1017-1137 CN), người đã sáng lập trường phái Vishishtadvaita Vedanta và lập luận rằng các thực thể riêng lẻ là có thật như các khía cạnh hoặc bộ phận của sự thống nhất cơ bản. Ông cũng đã giúp phổ biến phong trào Bhakti, phong trào này dạy về lòng sùng kính đối với thần thánh như một con đường tâm linh và kéo dài cho đến thế kỷ XVII đến thế kỷ XVIII CN. Thời kỳ hiện đại bắt đầu vào khoảng năm 1800 CN và được định hình bởi những cuộc gặp gỡ với tư tưởng phương Tây. Các nhà triết học đã cố gắng xây dựng các hệ thống toàn diện để hài hòa các giáo lý triết học và tôn giáo đa dạng. Ví dụ, Swami Vivekananda (1863-1902 CN) đã sử dụng giáo lý của Advaita Vedanta để lập luận rằng tất cả các tôn giáo khác nhau đều là những con đường hợp lệ hướng tới một đấng thiêng liêng.
Trung Hoa
Triết học Trung Hoa đặc biệt quan tâm đến các vấn đề thực tế liên quan đến hành vi xã hội đúng đắn, chính phủ và tự tu dưỡng. Nhiều trường phái tư tưởng xuất hiện vào thế kỷ VI TCN trong những nỗ lực cạnh tranh nhằm giải quyết tình hình chính trị hỗn loạn của thời kỳ đó. Nổi bật nhất trong số đó là Nho giáo (Confucianism) và Đạo giáo (Daoism). Nho giáo được Khổng Tử (551-479 TCN) sáng lập. Nho giáo tập trung vào các hình thức khác nhau của đức tính đạo đức và khám phá cách chúng dẫn đến sự hòa hợp trong xã hội. Đạo giáo được Lão Tử sáng lập (thế kỷ VI TCN) và nghiên cứu cách con người có thể sống hòa hợp với thiên nhiên bằng cách tuân theo Đạo hoặc trật tự tự nhiên của vũ trụ. Các trường phái tư tưởng ban đầu có ảnh hưởng khác là Mặc gia (Mohism), đã phát triển một hình thức ban đầu của chủ nghĩa hậu quả vị tha, và Pháp gia, nhấn mạnh tầm quan trọng của một nhà nước mạnh mẽ và luật pháp nghiêm ngặt.
Phật giáo du nhập vào Trung Hoa vào thế kỷ I sau CN và đa dạng hóa thành các hình thức Phật giáo mới. Bắt đầu từ thế kỷ III sau CN, trường phái Tân Đạo giáo (Xuanxue) xuất hiện. Trường phái này diễn giải các tác phẩm Đạo giáo trước đó với sự nhấn mạnh cụ thể vào các giải thích siêu hình. Tân Nho giáo phát triển vào thế kỷ thứ XI sau CN. Trường phái này hệ thống hóa các giáo lý Nho giáo trước đó và tìm kiếm một nền tảng siêu hình của đạo đức. Thời kỳ hiện đại trong triết học Trung Quốc bắt đầu vào đầu thế kỷ XX và được định hình bởi ảnh hưởng và phản ứng với triết học phương Tây. Sự xuất hiện của chủ nghĩa Mác Trung Quốc – tập trung vào đấu tranh giai cấp, chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản – đã dẫn đến một sự chuyển đổi đáng kể của bối cảnh chính trị. Một sự phát triển khác là sự xuất hiện của Tân Nho giáo, nhằm mục đích hiện đại hóa và suy nghĩ lại về các giáo lý Nho giáo để khám phá tính tương thích của chúng với các lý tưởng dân chủ và khoa học hiện đại…
