Chủ nghĩa Mác (tiếng Anh – Marxism; tiếng Đức: Marxismus) là một triết lý chính trị và phương pháp phân tích kinh tế xã hội. Nó sử dụng cách diễn giải duy vật biện chứng (dialectical materialist) về sự phát triển lịch sử, được biết đến nhiều hơn với tên gọi chủ nghĩa duy vật lịch sử (historical materialism), để phân tích các mối quan hệ giai cấp, xung đột xã hội và chuyển đổi xã hội. Chủ nghĩa Mác bắt nguồn từ các tác phẩm của các nhà triết học người Đức thế kỷ XIX là Karl Marx và Friedrich Engels. Chủ nghĩa Mác đã phát triển theo thời gian thành nhiều nhánh và trường phái tư tưởng khác nhau, và kết quả là không có một lý thuyết Marxist duy nhất, dứt khoát nào. Chủ nghĩa Mác đã có tác động sâu sắc trong việc định hình thế giới hiện đại, với nhiều phong trào chính trị cánh tả (left-wing) và cực tả (far-left) lấy cảm hứng từ nó trong các bối cảnh địa phương khác nhau.
Ngoài các trường phái tư tưởng khác nhau, nhấn mạnh hoặc sửa đổi các yếu tố của Chủ nghĩa Mác cổ điển, một số khái niệm của Mác đã được đưa vào một loạt các lý thuyết xã hội. Điều này đã dẫn đến những kết luận rất khác nhau. Cùng với sự chỉ trích của Mác về kinh tế chính trị, các đặc điểm xác định của Chủ nghĩa Mác thường được mô tả bằng các thuật ngữ “dialectical materialism” (chủ nghĩa duy vật biện chứng) và “historical materialism” (chủ nghĩa duy vật lịch sử), mặc dù các thuật ngữ này được đặt ra sau khi Marx qua đời và các nguyên lý của chúng đã bị một số người tự nhận là Marxist thách thức.
Là một trường phái tư tưởng, Chủ nghĩa Mác đã có tác động sâu sắc đến xã hội và học thuật toàn cầu. Cho đến nay, nó đã ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực, bao gồm nhân chủng học, khảo cổ học, lý thuyết nghệ thuật, tội phạm học, nghiên cứu văn hóa, kinh tế, giáo dục, đạo đức, lý thuyết phim, địa lý, sử học, phê bình văn học, nghiên cứu truyền thông, triết học, khoa học chính trị, kinh tế chính trị, tâm lý học, nghiên cứu khoa học, xã hội học, quy hoạch đô thị và sân khấu.
Tổng quan
Chủ nghĩa Mác tìm cách giải thích các hiện tượng xã hội trong bất kỳ xã hội nào bằng cách phân tích các điều kiện vật chất và hoạt động kinh tế cần thiết để đáp ứng nhu cầu vật chất của con người. Nó cho rằng hình thức tổ chức kinh tế, hay phương thức sản xuất (mode of production), ảnh hưởng đến tất cả các hiện tượng xã hội khác, bao gồm các mối quan hệ xã hội rộng hơn, các thể chế chính trị, hệ thống pháp luật, hệ thống văn hóa, thẩm mỹ và ý thức hệ (ideologies). Các mối quan hệ xã hội này và hệ thống kinh tế tạo thành cơ sở và kiến trúc thượng tầng (base and superstructure). Khi các lực lượng sản xuất (forces of production), tức là công nghệ, được cải thiện, các hình thức tổ chức sản xuất hiện có trở nên lỗi thời và cản trở sự tiến bộ hơn nữa. Karl Marx đã viết: “Ở một giai đoạn phát triển nhất định, các lực lượng sản xuất vật chất của xã hội xung đột với các mối quan hệ sản xuất hiện có hoặc – điều này chỉ diễn đạt điều tương tự theo thuật ngữ pháp lý – với các mối quan hệ sở hữu trong khuôn khổ mà chúng đã hoạt động cho đến nay. Từ các hình thức phát triển của các lực lượng sản xuất, các mối quan hệ này biến thành xiềng xích của chúng. Sau đó, bắt đầu một kỷ nguyên cách mạng xã hội”.
Những sự kém hiệu quả này biểu hiện thành những mâu thuẫn xã hội trong xã hội, đến lượt nó, được đấu tranh ở cấp độ đấu tranh giai cấp (class struggle). Theo phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa (capitalist mode of production), cuộc đấu tranh này diễn ra giữa thiểu số sở hữu tư liệu sản xuất (means of production), giai cấp tư sản (bourgeoisie) và đại đa số dân số sản xuất hàng hóa và dịch vụ – giai cấp vô sản (proletariat). Bắt đầu với tiền đề phỏng đoán rằng sự thay đổi xã hội xảy ra do cuộc đấu tranh giữa các giai cấp khác nhau trong xã hội mâu thuẫn với nhau, một người theo Chủ nghĩa Mác sẽ kết luận rằng chủ nghĩa tư bản bóc lột và áp bức giai cấp vô sản; do đó, chủ nghĩa tư bản chắc chắn sẽ dẫn đến một cuộc cách mạng vô sản. Trong một xã hội xã hội chủ nghĩa, sở hữu tư nhân – với tư cách là tư liệu sản xuất – sẽ được thay thế bằng sở hữu hợp tác xã. Một nền kinh tế xã hội chủ nghĩa sẽ không dựa trên việc tạo ra lợi nhuận tư nhân mà dựa trên tiêu chí thỏa mãn nhu cầu của con người – tức là sản xuất để sử dụng. Friedrich Engels giải thích rằng “phương thức chiếm hữu tư bản chủ nghĩa, trong đó sản phẩm trước tiên nô dịch người sản xuất, sau đó là người chiếm hữu, được thay thế bằng phương thức chiếm hữu sản phẩm dựa trên bản chất của phương tiện sản xuất hiện đại; một mặt là chiếm hữu xã hội trực tiếp, như phương tiện để duy trì và mở rộng sản xuất – mặt khác là chiếm hữu cá nhân trực tiếp, như phương tiện để sinh tồn và hưởng thụ”.
Kinh tế học Mác và những người ủng hộ nó coi chủ nghĩa tư bản là không bền vững về mặt kinh tế và không có khả năng cải thiện mức sống của người dân do nhu cầu bù đắp cho tỷ lệ lợi nhuận giảm bằng cách cắt giảm tiền lương và phúc lợi xã hội của người lao động trong khi theo đuổi sự xâm lược quân sự. Chế độ sản xuất xã hội chủ nghĩa sẽ kế thừa chủ nghĩa tư bản như chế độ sản xuất của nhân loại thông qua cách mạng của công nhân. Theo lý thuyết khủng hoảng của Marx, chủ nghĩa xã hội (socialism) không phải là điều tất yếu mà là một sự cần thiết về mặt kinh tế.
Từ nguyên
Thuật ngữ “Marxism” (Chủ nghĩa Mác) được phổ biến bởi Karl Kautsky, người tự coi mình là một người theo Chủ nghĩa Mác chính thống trong cuộc tranh cãi giữa những người theo Chủ nghĩa Mác chính thống và những người theo chủ nghĩa xét lại. Đối thủ theo chủ nghĩa xét lại của Kautsky là Eduard Bernstein sau đó cũng sử dụng thuật ngữ này.
Engels không ủng hộ việc sử dụng Chủ nghĩa Mác để mô tả quan điểm của Mác hoặc của ông. Ông tuyên bố rằng thuật ngữ này đang bị lạm dụng như một từ hạn định tu từ bởi những người cố gắng tự coi mình là những người theo Mác thực sự trong khi gán cho những người khác những thuật ngữ khác, chẳng hạn như Lassallian. Năm 1882, Engels tuyên bố rằng Mác đã chỉ trích người tự xưng là Marxist Paul Lafargue bằng cách nói rằng nếu quan điểm của Lafargue được coi là Marxist, thì “một điều chắc chắn là tôi không phải là người theo Marxist”.
…
