Máy bay cất cánh ngắn và hạ cánh thẳng đứng STOVL (short take-off and vertical landing) là loại máy bay có cánh cố định, có khả năng cất cánh từ đường băng ngắn (hoặc cất cánh thẳng đứng nếu không có trọng tải lớn) và hạ cánh thẳng đứng (tức là không có đường băng). Định nghĩa chính thức của NATO (từ năm 1991) là: “Máy bay cất cánh ngắn và hạ cánh thẳng đứng là máy bay cánh cố định có khả năng vượt qua chướng ngại vật 15 m trong phạm vi 450 m kể từ khi bắt đầu cất cánh và có khả năng hạ cánh thẳng đứng”.
Trên các tàu sân bay, việc cất cánh ngắn máy bay cánh cố định, không hỗ trợ máy phóng được thực hiện bằng cách sử dụng vectơ lực đẩy, cũng có thể được sử dụng cùng với đường băng “ski-jump”. Có 14 tàu sân bay vận hành các máy bay STOVL này (Hoa Kỳ, Vương quốc Anh, Ý và Tây Ban Nha). Việc sử dụng STOVL có xu hướng cho phép máy bay mang trọng tải lớn hơn so với cất cánh và hạ cánh thẳng đứng VTOL (vertical take-off and landing), trong khi vẫn chỉ yêu cầu đường băng ngắn. Các ví dụ nổi tiếng nhất là Hawker Siddeley Harrier và BAe Sea Harrier. Mặc dù về mặt kỹ thuật là máy bay V/STOL, nhưng chúng là máy bay STOVL khi hoạt động do trọng lượng tăng thêm khi cất cánh để lấy nhiên liệu và vũ khí. Điều này cũng đúng với biến thể B của Lockheed Martin F-35 Lightning II, đã thể hiện khả năng VTOL trong các chuyến bay thử nghiệm nhưng là một STOVL đang hoạt động.
Năm 1951, cả Lockheed XFV và Convair XFY Pogo đều được thiết kế xung quanh động cơ tua-bin cánh quạt Allison YT40 dẫn động các cánh quạt quay ngược chiều.
Chiếc Hawker P.1127 của Anh cất cánh thẳng đứng vào năm 1960, và biểu diễn kiểu cất cánh thông thường vào năm 1961. Nó được phát triển thành Hawker Siddeley Harrier bay vào năm 1967.
Năm 1962, Lockheed chế tạo chiếc XV-4 Hummingbird cho Quân đội Hoa Kỳ. Nó tìm cách “tăng cường” lực đẩy sẵn có bằng cách bơm khí thải của động cơ vào một máy bơm đẩy trong thân máy bay. Lần đầu tiên bay theo phương thẳng đứng vào năm 1963, nó bị một vụ tai nạn nghiêm trọng vào năm 1964. Nó được chuyển đổi thành XV-4B Hummingbird cho Không quân Hoa Kỳ như một cơ sở thử nghiệm cho các động cơ nâng được gắn thẳng đứng, riêng biệt, tương tự như động cơ được sử dụng trong Yakovlev Yak-38 Forger. Chiếc máy bay đó đã bay và sau đó bị rơi vào năm 1969. Ryan XV-5 Vertifan, cũng được chế tạo cho Quân đội Hoa Kỳ cùng lúc với Hummingbird, đã thử nghiệm quạt nâng chạy bằng khí. Chiếc máy bay đó sử dụng quạt ở mũi và mỗi cánh, được bao phủ bởi những cánh cửa giống như nửa nắp thùng rác khi nâng lên. Tuy nhiên, nó đã bị rơi hai lần và được chứng minh là tạo ra lực nâng đáng thất vọng, đồng thời rất khó chuyển sang bay ngang.
Trong số hàng chục thiết kế VTOL và V/STOL được thử nghiệm từ những năm 1950 đến 1980, chỉ có Hawker Siddeley Harrier và Yak-38 Forger cận âm đạt được trạng thái hoạt động, Forger đã bị thu hồi sau khi Liên Xô sụp đổ.
Rockwell International đã chế tạo, và sau đó bị bỏ rơi, máy bay chiến đấu siêu thanh Rockwell XFV-12 có một chiếc cánh khác thường mở ra giống như rèm cửa sổ để tạo ra một máy bơm đẩy cho chuyến bay thẳng đứng. Nó không bao giờ tạo ra đủ lực nâng để lên khỏi mặt đất mặc dù đã phát triển lực đẩy 20.000 lbf. Người Pháp có một chiếc Dassault Mirage IIIV với tốc độ Mach 2 trên danh nghĩa được trang bị không ít hơn 8 động cơ nâng có thể bay (và bị rơi), nhưng không có đủ chỗ để chứa nhiên liệu hoặc tải trọng cho các nhiệm vụ chiến đấu. Chiếc EWR VJ 101 của Đức sử dụng động cơ xoay gắn trên đầu cánh với động cơ nâng gắn trên thân máy bay, và chiếc VJ 101C X1 đã đạt được chuyến bay siêu âm (Mach 1,08) vào ngày 29/7/1964. Chiếc máy bay siêu thanh Hawker Siddeley P.1154, cạnh tranh với Mirage IIIV để sử dụng trong NATO, đã bị hủy bỏ ngay cả khi máy bay đang được chế tạo.
NASA sử dụng chữ viết tắt SSTOVL cho Siêu âm Cất cánh ngắn / Hạ cánh thẳng đứng và kể từ năm 2012, Lockheed Martin X-35B /F-35B là máy bay duy nhất phù hợp với sự kết hợp này trong một chuyến bay.
Máy bay thử nghiệm Mach 1.7 Yakovlev Yak-141 không tìm được khách hàng vận hành, nhưng công nghệ vòi phun quay phía sau tương tự được sử dụng trên F-35B được đưa vào sử dụng vào ngày 31 tháng 7 năm 2015.
Các thiết kế STOVL lớn hơn đã được xem xét, máy bay chở hàng Armstrong Whitworth AW.681 đang được phát triển khi bị hủy bỏ vào năm 1965. Dornier Do 31 đã có tới ba chiếc máy bay thử nghiệm trước khi bị hủy bỏ vào năm 1970.
Mặc dù chủ yếu là thiết kế VTOL, Bell Boeing V-22 Osprey đã tăng trọng tải khi cất cánh từ đường băng ngắn./.
Xem thêm:
CẤT VÀ HẠ CÁNH THẲNG ĐỨNG (VTOL)
CẤT VÀ HẠ CÁNH THẲNG ĐỨNG VÀ/HOẶC ĐƯỜNG BĂNG NGẮN (V/STOL)
CẤT CÁNH BẰNG MÁY PHÓNG, THU HỒI BẮT (CATOBAR)
CẤT CÁNH NGẮN, THU HỒI BẮT (STOBAR)
CẤT VÀ HẠ CÁNH TRÊN ĐƯỜNG BĂNG NGẮN (STOL)
CẤT CÁNH THẲNG ĐỨNG, HẠ CÁNH THẲNG ĐỨNG (VTVL)
