Phổ chính trị (political spectrum) là một hệ thống để mô tả và phân loại các vị trí chính trị khác nhau liên quan đến nhau. Các vị trí này nằm trên một hoặc nhiều trục hình học đại diện cho các chiều chính trị độc lập. Các biểu thức la bàn chính trị và bản đồ chính trị cũng được sử dụng để chỉ phổ chính trị, đặc biệt là các mô hình hai chiều phổ biến của nó.
Hầu hết các phổ lâu đời đều bao gồm cánh trái-phải (tả-hữu) như một thước đo về hệ thống phân cấp xã hội, chính trị và kinh tế, ban đầu ám chỉ đến cách sắp xếp chỗ ngồi trong quốc hội Pháp sau Cách mạng (1789-1799), với những người cấp tiến ở bên trái và giới quý tộc ở bên phải. Trong khi chủ nghĩa cộng sản (communism) và chủ nghĩa xã hội (socialism) thường được quốc tế coi là ở bên trái, thì chủ nghĩa bảo thủ (conservatism) và chủ nghĩa phản động (reactionism) thường được coi là ở bên phải. Chủ nghĩa tự do (liberalism) có thể có nghĩa khác nhau trong các bối cảnh khác nhau, đôi khi ở bên trái (chủ nghĩa tự do xã hội) và những lần khác ở bên phải (chủ nghĩa tự do bảo thủ hoặc chủ nghĩa tự do cổ điển). Những người có quan điểm trung gian đôi khi được phân loại là những người theo chủ nghĩa trung dung (centrists). Chính trị bác bỏ quang phổ trái-phải thông thường thường được gọi là chính trị dung hợp (syncretic politics). Hình thức chính trị này đã bị chỉ trích là có xu hướng mô tả sai các vị trí có vị trí hợp lý trên quang phổ hai trục vì chúng có vẻ như được đưa vào ngẫu nhiên trên quang phổ trái-phải một trục.
Một số nhà khoa học chính trị đã lưu ý rằng một trục trái-phải duy nhất là quá đơn giản và không đủ để mô tả sự thay đổi hiện có trong các niềm tin chính trị và bao gồm các trục khác để bù đắp cho vấn đề này. Mặc dù các từ mô tả ở các cực đối lập có thể khác nhau, các trục của quang phổ song trục phổ biến thường được chia thành các vấn đề kinh tế (trên chiều trái-phải) và các vấn đề văn hóa xã hội (trên chiều thẩm quyền-tự do).
Nguồn gốc lịch sử của các thuật ngữ
Các thuật ngữ cánh hữu và cánh tả ám chỉ các liên kết chính trị có nguồn gốc từ đầu thời kỳ Cách mạng Pháp 1789-1799 và ban đầu ám chỉ cách sắp xếp chỗ ngồi trong các cơ quan lập pháp khác nhau của Pháp. Như có thể thấy từ ghế của Chủ tịch ở phía trước của Hội đồng, tầng lớp quý tộc ngồi bên phải (theo truyền thống là ghế danh dự) và thường dân ngồi bên trái, do đó có các thuật ngữ chính trị cánh hữu (right-wing politics) và chính trị cánh tả (left-wing politics).
Ban đầu, điểm xác định trên quang phổ ý thức hệ là Ancien Régime (“trật tự cũ”). Do đó, “Phe cánh hữu” ngụ ý ủng hộ cho các lợi ích của giới quý tộc hoặc hoàng gia và nhà thờ, trong khi “Phe cánh tả” ngụ ý ủng hộ chủ nghĩa cộng hòa (republicanism), chủ nghĩa thế tục (secularism) và các quyền tự do dân sự (civil liberties). Vì quyền bầu cử chính trị vào đầu cuộc cách mạng tương đối hẹp, nên “Phe cánh tả” ban đầu chủ yếu đại diện cho lợi ích của giai cấp tư sản (bourgeoisie), giai cấp tư bản đang trỗi dậy (rising capitalist class), với những ngoại lệ đáng chú ý như François-Noël Babeuf, người theo chủ nghĩa cộng sản nguyên thủy (proto-communist). Các chính trị gia ngồi bên cánh tả bày tỏ sự ủng hộ đối với thương mại tự do và thị trường tự do vì những chính sách này đại diện cho các chính sách có lợi cho giới tư bản (capitalists) hơn là cho giới quý tộc (aristocracy), nhưng bên ngoài chính trị nghị viện, những quan điểm này thường được mô tả là thuộc về phe cánh hữu.
Lý do cho sự mâu thuẫn rõ ràng này nằm ở thực tế là những người ở bên trái của cánh tả nghị viện, bên ngoài các cấu trúc nghị viện chính thức (như sans-culottes của Cách mạng Pháp), thường đại diện cho phần lớn giai cấp công nhân, nông dân nghèo và người thất nghiệp. Lợi ích chính trị của họ trong Cách mạng Pháp nằm ở sự phản đối của tầng lớp quý tộc và do đó họ thấy mình liên minh với những nhà tư bản đầu tiên; tuy nhiên, điều này không có nghĩa là lợi ích kinh tế của họ nằm ở các chính sách tự do kinh tế của những người đại diện cho họ về mặt chính trị.
Khi nền kinh tế tư bản phát triển, tầng lớp quý tộc trở nên ít liên quan hơn và chủ yếu bị thay thế bởi các đại diện tư bản. Quy mô của giai cấp công nhân tăng lên khi chủ nghĩa tư bản mở rộng và bắt đầu tìm thấy sự thể hiện một phần thông qua chính trị công đoàn, xã hội chủ nghĩa, vô chính phủ và cộng sản thay vì bị giới hạn trong các chính sách tư bản do cánh tả ban đầu thể hiện. Sự tiến hóa này thường kéo các chính trị gia quốc hội ra khỏi các chính sách kinh tế tự do, mặc dù điều này đã xảy ra ở các mức độ khác nhau ở các quốc gia khác nhau, đặc biệt là những quốc gia có lịch sử về các vấn đề với các quốc gia cánh tả độc đoán hơn, chẳng hạn như Liên Xô hoặc Trung Quốc dưới thời Mao Trạch Đông. Do đó, từ “Cánh tả” trong cách nói chính trị của người Mỹ có thể ám chỉ “chủ nghĩa tự do” và được xác định là Đảng Dân chủ, trong khi ở một quốc gia như Pháp, những lập trường này sẽ được coi là tương đối cánh hữu hơn hoặc trung dung nói chung, và “cánh tả” có nhiều khả năng ám chỉ đến những người có lập trường “xã hội chủ nghĩa” hoặc “dân chủ xã hội” hơn là những người có lập trường “tự do”.
…
Xem thêm:
PHỔ CHÍNH TRỊ TẢ-HỮU (Left-right political spectrum)
CHÍNH TRỊ CÁNH TẢ (Left-wing politics)
CHÍNH TRỊ CÁNH HỮU (Right-wing politics)
