Chủ nghĩa tư bản (Capitalism) là một hệ thống kinh tế dựa trên quyền sở hữu tư nhân (private ownership) đối với các phương tiện sản xuất (means of production) và hoạt động của chúng để kiếm lợi nhuận. Các đặc điểm trung tâm của chủ nghĩa tư bản bao gồm tích lũy vốn (capital accumulation), thị trường cạnh tranh (competitive markets), hệ thống giá cả (price systems), sở hữu tư nhân (private property), công nhận quyền sở hữu (property rights recognition), tự do kinh tế (economic freedom), động cơ lợi nhuận (profit motive), tinh thần kinh doanh (entrepreneurship), hàng hóa hóa (commodification), trao đổi tự nguyện (voluntary exchange), lao động hưởng lương (wage labor) và sản xuất hàng hóa (production of commodities). Trong nền kinh tế thị trường (market economy), việc ra quyết định và đầu tư được xác định bởi chủ sở hữu của cải, tài sản hoặc khả năng điều động vốn hoặc khả năng sản xuất trên thị trường vốn và tài chính – trong khi giá cả và phân phối hàng hóa và dịch vụ chủ yếu được xác định bởi sự cạnh tranh trên thị trường hàng hóa và dịch vụ.
Các nhà kinh tế, sử gia, kinh tế chính trị và xã hội học đã áp dụng các quan điểm khác nhau trong phân tích của họ về chủ nghĩa tư bản và đã nhận ra nhiều hình thức khác nhau của nó trong thực tế. Chúng bao gồm chủ nghĩa tư bản tự do (laissez-faire capitalism) hoặc thị trường tự do (free-market capitalism), chủ nghĩa tư bản vô chính phủ (anarcho-capitalism), chủ nghĩa tư bản nhà nước (state capitalism) và chủ nghĩa tư bản phúc lợi (welfare capitalism). Các hình thức khác nhau của chủ nghĩa tư bản có các mức độ khác nhau về thị trường tự do, sở hữu công (public ownership), các rào cản đối với cạnh tranh tự do và các chính sách xã hội do nhà nước phê chuẩn. Mức độ cạnh tranh trên thị trường và vai trò của sự can thiệp và điều tiết, cũng như phạm vi sở hữu nhà nước, khác nhau giữa các mô hình chủ nghĩa tư bản khác nhau. Mức độ tự do của các thị trường khác nhau và các quy tắc xác định tài sản tư nhân là vấn đề chính trị và chính sách (policy). Hầu hết các nền kinh tế tư bản hiện tại là nền kinh tế hỗn hợp kết hợp các yếu tố của thị trường tự do với sự can thiệp của nhà nước và trong một số trường hợp là kế hoạch kinh tế.
Chủ nghĩa tư bản dưới hình thức hiện đại xuất phát từ chủ nghĩa nông nghiệp (agrarianism) ở Anh, cũng như các hoạt động trọng thương của các nước châu Âu trong khoảng từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XVIII. Cuộc cách mạng công nghiệp của thế kỷ XVIII đã thiết lập chủ nghĩa tư bản như một phương thức sản xuất thống trị, đặc trưng bởi công việc nhà máy và sự phân công lao động phức tạp. Thông qua quá trình toàn cầu hóa, chủ nghĩa tư bản đã lan rộng khắp thế giới vào thế kỷ XIX và XX, đặc biệt là trước Thế chiến I và sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc. Trong thế kỷ XIX, chủ nghĩa tư bản phần lớn không được nhà nước quản lý, nhưng đã được quản lý chặt chẽ hơn trong giai đoạn hậu Thế chiến II thông qua chủ nghĩa Keynes, sau đó là sự trở lại của chủ nghĩa tư bản ít được quản lý hơn bắt đầu từ những năm 1980 thông qua chủ nghĩa tân tự do (neoliberalism).
Nền kinh tế thị trường đã tồn tại dưới nhiều hình thức chính phủ và ở nhiều thời đại, địa điểm và nền văn hóa khác nhau. Các xã hội tư bản công nghiệp hiện đại phát triển ở Tây Âu trong một quá trình dẫn đến Cách mạng Công nghiệp. Nền kinh tế tư bản thúc đẩy tăng trưởng kinh tế thông qua tích lũy vốn, tuy nhiên chu kỳ kinh doanh tăng trưởng kinh tế tiếp theo là suy thoái là đặc điểm chung của các nền kinh tế như vậy.
Từ nguyên
Thuật ngữ “capitalist” (tư bản), có nghĩa là chủ sở hữu “vốn” (capital), xuất hiện sớm hơn thuật ngữ “capitalism” (chủ nghĩa tư bản) và có niên đại từ giữa thế kỷ XVII. “Chủ nghĩa tư bản” bắt nguồn từ capital, phát triển từ capitale, một từ tiếng Latin muộn dựa trên caput, có nghĩa là “head” (đầu) – cũng là nguồn gốc của “chattel” (tài sản) và “cattle” (gia súc) theo nghĩa là “tài sản động” (chỉ sau đó rất lâu mới chỉ dùng để chỉ gia súc). Capitale xuất hiện vào thế kỷ XII đến thế kỷ XIII để chỉ quỹ, kho hàng hóa, số tiền hoặc tiền có lãi. Đến năm 1283, nó được sử dụng theo nghĩa là tài sản vốn của một công ty thương mại và thường được thay thế bằng các từ khác – sự giàu có, tiền bạc, quỹ, hàng hóa, tài sản, bất động sản…
Hollantse (tiếng Đức: holländische) Mercurius sử dụng “capitalists” vào năm 1633 và 1654 để chỉ những người sở hữu vốn. Trong tiếng Pháp, Étienne Clavier đã nhắc đến capitalistes vào năm 1788, bốn năm trước khi Arthur Young lần đầu tiên sử dụng tiếng Anh trong tác phẩm Travels in France (1792) của ông. Trong tác phẩm Principles of Political Economy and Taxation (Nguyên lý kinh tế chính trị và thuế) (1817), David Ricardo đã nhắc đến “the capitalist” nhiều lần. Nhà thơ người Anh Samuel Taylor Coleridge đã sử dụng “capitalist” trong tác phẩm Table Talk (Nói chuyện trên bàn ăn) (1823) của mình. Pierre-Joseph Proudhon đã sử dụng thuật ngữ này trong tác phẩm đầu tiên của mình, What is Property? (Tài sản là gì?) (1840), để chỉ những người sở hữu vốn. Benjamin Disraeli đã sử dụng thuật ngữ này trong tác phẩm Sybil (1845) của mình. Alexander Hamilton đã sử dụng “capitalist” trong Báo cáo sản xuất của mình được trình lên Quốc hội Hoa Kỳ vào năm 1791.
Việc sử dụng ban đầu thuật ngữ “chủ nghĩa tư bản” theo nghĩa hiện đại của nó được cho là của Louis Blanc vào năm 1850 (“Những gì tôi gọi là “chủ nghĩa tư bản” nghĩa là sự chiếm đoạt vốn của một số người để loại trừ những người khác”) và Pierre-Joseph Proudhon vào năm 1861 (“Chế độ kinh tế và xã hội trong đó vốn, nguồn thu nhập, thường không thuộc về những người làm cho nó hoạt động thông qua lao động của họ”). Karl Marx thường xuyên nhắc đến “vốn” và “phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa” trong Das Kapital (1867). Mác không sử dụng hình thức chủ nghĩa tư bản mà thay vào đó sử dụng vốn, tư bản (capitalist) và phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa (capitalist mode of production), xuất hiện thường xuyên. Do từ này được các nhà phê bình xã hội chủ nghĩa của chủ nghĩa tư bản đặt ra, nhà kinh tế học và sử gia Robert Hessen tuyên bố rằng bản thân thuật ngữ “chủ nghĩa tư bản” là một thuật ngữ hạ thấp và là cách gọi sai cho chủ nghĩa cá nhân kinh tế (economic individualism). Bernard Harcourt đồng ý với tuyên bố rằng thuật ngữ này là một cách gọi sai, đồng thời nói thêm rằng nó gợi ý một cách sai lệch rằng có một thứ gọi là “vốn” (capital) vốn có chức năng theo những cách nhất định và được chi phối bởi các quy luật kinh tế ổn định riêng của nó.
Trong tiếng Anh, thuật ngữ “capitalism” (chủ nghĩa tư bản) lần đầu tiên xuất hiện, theo Từ điển tiếng Anh Oxford (OED), vào năm 1854, trong tiểu thuyết The Newcomes của tiểu thuyết gia William Makepeace Thackeray, trong đó từ này có nghĩa là “having ownership of capital” (sở hữu vốn). Cũng theo OED, Carl Adolph Douai, một người theo chủ nghĩa xã hội và bãi nô người Mỹ gốc Đức, đã sử dụng thuật ngữ “private capitalism” (chủ nghĩa tư bản tư nhân) vào năm 1863.
Định nghĩa
Không có định nghĩa nào được thống nhất trên toàn thế giới về chủ nghĩa tư bản; không rõ liệu chủ nghĩa tư bản có đặc trưng cho toàn bộ xã hội, một loại trật tự xã hội cụ thể hay các thành phần hoặc yếu tố quan trọng của một xã hội hay không. Các xã hội được thành lập chính thức để phản đối chủ nghĩa tư bản (như Liên Xô) đôi khi được cho là thực sự thể hiện các đặc điểm của chủ nghĩa tư bản. Nancy Fraser mô tả cách sử dụng thuật ngữ “chủ nghĩa tư bản” của nhiều tác giả là “chủ yếu mang tính hùng biện, hoạt động ít như một khái niệm thực tế hơn là một cử chỉ hướng đến nhu cầu về một khái niệm”. Các học giả không chỉ trích chủ nghĩa tư bản hiếm khi thực sự sử dụng thuật ngữ “chủ nghĩa tư bản”. Một số người nghi ngờ rằng thuật ngữ “chủ nghĩa tư bản” có phẩm giá khoa học hợp lệ và nói chung không được thảo luận trong kinh tế học chính thống, với nhà kinh tế học Daron Acemoglu cho rằng thuật ngữ “chủ nghĩa tư bản” nên bị loại bỏ hoàn toàn. Do đó, việc hiểu khái niệm chủ nghĩa tư bản có xu hướng chịu ảnh hưởng nặng nề từ những người phản đối chủ nghĩa tư bản và những người theo dõi và chỉ trích Karl Marx.
Lịch sử
Chủ nghĩa tư bản, dưới hình thức hiện đại, có thể bắt nguồn từ sự xuất hiện của chủ nghĩa tư bản nông nghiệp và chủ nghĩa trọng thương vào đầu thời Phục hưng, tại các thành bang như Florence. Tư bản đã tồn tại ban đầu ở quy mô nhỏ trong nhiều thế kỷ dưới hình thức các hoạt động buôn bán, cho thuê và cho vay và đôi khi là ngành công nghiệp quy mô nhỏ với một số lao động làm công ăn lương. Trao đổi hàng hóa đơn giản và do đó là sản xuất hàng hóa đơn giản, là cơ sở ban đầu cho sự phát triển của vốn từ thương mại, có lịch sử rất lâu đời. Trong Thời đại hoàng kim Hồi giáo, người Ả Rập đã ban hành các chính sách kinh tế tư bản như thương mại tự do và ngân hàng. Việc họ sử dụng chữ số Ấn-Ả Rập đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc ghi chép sổ sách. Những đổi mới này đã di cư đến châu Âu thông qua các đối tác thương mại tại các thành phố như Venice và Pisa. Các nhà toán học người Ý đã đi khắp Địa Trung Hải để nói chuyện với các thương nhân Ả Rập và trở về để phổ biến việc sử dụng chữ số Ấn-Ả Rập ở châu Âu.
Chủ nghĩa nông nghiệp (Agrarianism)
Nền tảng kinh tế của hệ thống nông nghiệp phong kiến bắt đầu thay đổi đáng kể ở Anh thế kỷ XVI khi chế độ lãnh chúa bị phá vỡ và đất đai bắt đầu tập trung vào tay ít chủ đất hơn với các điền trang ngày càng lớn. Thay vì hệ thống lao động dựa trên nông nô, người lao động ngày càng được tuyển dụng như một phần của nền kinh tế dựa trên tiền tệ rộng lớn hơn và đang mở rộng. Hệ thống này gây áp lực lên cả chủ đất và người thuê đất để tăng năng suất nông nghiệp nhằm kiếm lợi nhuận; sức mạnh cưỡng chế suy yếu của tầng lớp quý tộc trong việc trích xuất thặng dư của nông dân đã khuyến khích họ thử các phương pháp tốt hơn và người thuê đất cũng có động lực để cải thiện phương pháp của mình để phát triển trong một thị trường lao động cạnh tranh. Các điều khoản về tiền thuê đất đang trở nên tuân theo các lực lượng kinh tế của thị trường thay vì theo hệ thống phong tục và nghĩa vụ phong kiến trì trệ trước đây.
Chủ nghĩa trọng thương (Mercantilism)
Học thuyết kinh tế thịnh hành từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XVIII thường được gọi là chủ nghĩa trọng thương. Giai đoạn này, Thời kỳ Khám phá, gắn liền với việc các thương nhân thám hiểm địa lý các vùng đất nước ngoài, đặc biệt là từ Anh và các nước vùng đất thấp. Chủ nghĩa trọng thương là một hệ thống thương mại vì lợi nhuận, mặc dù hàng hóa vẫn chủ yếu được sản xuất theo các phương pháp phi tư bản. Hầu hết các học giả coi thời đại của chủ nghĩa tư bản thương mại và chủ nghĩa trọng thương là nguồn gốc của chủ nghĩa tư bản hiện đại, mặc dù Karl Polanyi lập luận rằng đặc điểm của chủ nghĩa tư bản là việc thiết lập các thị trường tổng quát cho những gì ông gọi là “hàng hóa giả định”, tức là đất đai, lao động và tiền bạc. Theo đó, ông lập luận rằng “mãi đến năm 1834, thị trường lao động cạnh tranh mới được thành lập ở Anh, do đó, chủ nghĩa tư bản công nghiệp như một hệ thống xã hội không thể được coi là tồn tại trước thời điểm đó”.
Nước Anh bắt đầu một cách tiếp cận có quy mô lớn và tích hợp đối với chủ nghĩa trọng thương trong Thời kỳ Elizabeth (1558-1603). Một lời giải thích có hệ thống và mạch lạc về cán cân thương mại đã được công bố thông qua lập luận Kho báu của nước Anh bằng ngoại thương, hay cán cân ngoại thương của chúng ta là quy tắc kho báu của chúng ta của Thomas Mun. Nó được viết vào những năm 1620 và xuất bản vào năm 1664.
Các thương gia châu Âu, được nhà nước kiểm soát, trợ cấp và độc quyền hậu thuẫn, kiếm được phần lớn lợi nhuận bằng cách mua và bán hàng hóa. Theo lời Francis Bacon, mục đích của chủ nghĩa trọng thương là “mở cửa và cân bằng thương mại; trân trọng các nhà sản xuất; xóa bỏ sự lười biếng; đàn áp sự lãng phí và thái quá bằng luật xa xỉ; cải thiện và chăm sóc đất đai; điều tiết giá cả…”.
Sau thời kỳ tiền công nghiệp hóa, Công ty Đông Ấn Anh và Công ty Đông Ấn Hà Lan, sau những đóng góp to lớn từ Mughal Bengal, đã mở ra một kỷ nguyên mở rộng thương mại và mậu dịch. Các công ty này được đặc trưng bởi quyền lực thực dân và bành trướng được các quốc gia dân tộc trao cho. Trong thời đại này, các thương gia, những người đã buôn bán theo giai đoạn trước của chủ nghĩa trọng thương, đã đầu tư vốn vào các Công ty Đông Ấn và các thuộc địa khác, tìm kiếm lợi nhuận từ khoản đầu tư.
Cuộc cách mạng công nghiệp (Industrial Revolution)
Vào giữa thế kỷ XVIII, một nhóm các nhà lý thuyết kinh tế, do David Hume (1711-1776) và Adam Smith (1723-1790) đứng đầu, đã thách thức các học thuyết trọng thương cơ bản – chẳng hạn như niềm tin rằng sự giàu có của thế giới vẫn không đổi và một quốc gia chỉ có thể tăng sự giàu có của mình bằng cách làm tổn hại đến quốc gia khác.
Trong cuộc Cách mạng Công nghiệp, các nhà công nghiệp đã thay thế các thương gia trở thành nhân tố chi phối trong hệ thống tư bản chủ nghĩa và làm suy yếu các kỹ năng thủ công truyền thống của các nghệ nhân, hội nhóm và thợ phụ. Chủ nghĩa tư bản công nghiệp đánh dấu sự phát triển của hệ thống sản xuất nhà máy, đặc trưng bởi sự phân công lao động phức tạp giữa và trong quá trình làm việc và thói quen của các nhiệm vụ công việc; và cuối cùng thiết lập sự thống trị của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa.
Nước Anh công nghiệp cuối cùng đã từ bỏ chính sách bảo hộ trước đây do chủ nghĩa trọng thương quy định. Vào thế kỷ XIX, Richard Cobden (1804-1865) và John Bright (1811-1889), những người dựa trên niềm tin của Trường phái Manchester, đã khởi xướng một phong trào giảm thuế quan. Vào những năm 1840, nước Anh đã áp dụng một chính sách ít bảo hộ hơn, với việc bãi bỏ Luật Ngô năm 1846 và bãi bỏ Đạo luật Hàng hải năm 1849. Nước Anh đã giảm thuế quan và hạn ngạch, phù hợp với chủ trương tự do thương mại của David Ricardo.
Thời hiện đại (Modernity)
Các quá trình toàn cầu hóa rộng hơn đã đưa chủ nghĩa tư bản đi khắp thế giới. Vào đầu thế kỷ XIX, một loạt các hệ thống thị trường kết nối lỏng lẻo đã hợp nhất thành một hệ thống toàn cầu tương đối tích hợp, lần lượt tăng cường các quá trình toàn cầu hóa kinh tế và các quá trình khác. Vào cuối thế kỷ XX, chủ nghĩa tư bản đã vượt qua thách thức của các nền kinh tế kế hoạch tập trung và hiện là hệ thống bao trùm trên toàn thế giới, với nền kinh tế hỗn hợp là hình thức thống trị của nó trong thế giới phương Tây công nghiệp hóa.
Công nghiệp hóa cho phép sản xuất hàng gia dụng giá rẻ bằng cách sử dụng quy mô kinh tế, trong khi dân số tăng nhanh tạo ra nhu cầu bền vững đối với hàng hóa. Chủ nghĩa đế quốc của thế kỷ XVIII đã định hình toàn cầu hóa một cách quyết định.
Sau Chiến tranh nha phiến lần thứ nhất và lần thứ hai (1839-1860) và việc Anh hoàn tất cuộc chinh phục Ấn Độ vào năm 1858, dân số đông đảo của châu Á đã trở thành người tiêu dùng hàng xuất khẩu của châu Âu. Người châu Âu đã thực dân hóa các khu vực của châu Phi cận Sahara và các đảo Thái Bình Dương. Việc thực dân hóa của người châu Âu, đặc biệt là châu Phi cận Sahara, đã mang lại các nguồn tài nguyên thiên nhiên có giá trị như cao su, kim cương và than đá và giúp thúc đẩy thương mại và đầu tư giữa các cường quốc đế quốc châu Âu, các thuộc địa của họ và Hoa Kỳ: “Người dân London có thể gọi điện thoại, nhâm nhi tách trà buổi sáng, đặt mua nhiều sản phẩm khác nhau của toàn thế giới và mong đợi được giao hàng sớm đến tận cửa nhà. Chủ nghĩa quân phiệt và chủ nghĩa đế quốc của sự ganh đua về chủng tộc và văn hóa chỉ là trò tiêu khiển trên tờ báo hằng ngày của ông. Thật là một giai đoạn phi thường trong tiến trình kinh tế của con người khi thời đại đó kết thúc vào tháng 8/1914”.
Từ những năm 1870 đến đầu những năm 1920, hệ thống tài chính toàn cầu chủ yếu gắn liền với bản vị vàng. Vương quốc Anh lần đầu tiên chính thức áp dụng bản vị này vào năm 1821. Tiếp theo là Canada vào năm 1853, Newfoundland vào năm 1865, Hoa Kỳ và Đức (de jure) vào năm 1873. Các công nghệ mới, chẳng hạn như điện báo, cáp xuyên Đại Tây Dương, điện thoại vô tuyến, tàu hơi nước và đường sắt cho phép hàng hóa và thông tin di chuyển khắp thế giới ở mức độ chưa từng có.
Ở Hoa Kỳ, thuật ngữ “chủ nghĩa tư bản” chủ yếu dùng để chỉ những doanh nhân quyền lực cho đến những năm 1920 do xã hội hoài nghi và chỉ trích chủ nghĩa tư bản cũng như những người ủng hộ nhiệt thành nhất của chủ nghĩa này.
Các xã hội tư bản đương đại phát triển ở phương Tây từ năm 1950 đến nay và loại hệ thống này tiếp tục trên toàn thế giới – các ví dụ liên quan bắt đầu ở Hoa Kỳ sau những năm 1950, Pháp sau những năm 1960, Tây Ban Nha sau những năm 1970, Ba Lan sau năm 2015 và các nước khác. Ở giai đoạn này, hầu hết các thị trường tư bản được coi là phát triển và được đặc trưng bởi các thị trường tư nhân và công cộng phát triển cho vốn chủ sở hữu và nợ, mức sống cao (được Ngân hàng Thế giới và IMF đặc trưng), các nhà đầu tư tổ chức lớn và hệ thống ngân hàng được cấp vốn tốt. Một tầng lớp quản lý đáng kể đã xuất hiện và quyết định một tỷ lệ đáng kể các khoản đầu tư và các quyết định khác. Một tương lai khác với tương lai mà Marx hình dung đã bắt đầu xuất hiện – được Anthony Crosland ở Vương quốc Anh khám phá và mô tả trong cuốn sách Tương lai của chủ nghĩa xã hội xuất bản năm 1956 và được John Kenneth Galbraith ở Bắc Mỹ khám phá và mô tả trong cuốn sách Xã hội thịnh vượng xuất bản năm 1958, 90 năm sau nghiên cứu của Marx về tình trạng của chủ nghĩa tư bản vào năm 1867.
Sự bùng nổ sau chiến tranh kết thúc vào cuối những năm 1960 và đầu những năm 1970 và tình hình kinh tế trở nên tồi tệ hơn với sự gia tăng của tình trạng đình lạm. Chủ nghĩa tiền tệ, một biến thể của chủ nghĩa Keynes tương thích hơn với các phân tích tự do kinh tế, ngày càng nổi bật trong thế giới tư bản, đặc biệt là trong những năm Ronald Reagan tại Hoa Kỳ (1981-1989) và Margaret Thatcher tại Vương quốc Anh (1979-1990) tại nhiệm. Mối quan tâm của công chúng và chính trị bắt đầu chuyển hướng khỏi cái gọi là mối quan tâm tập thể của chủ nghĩa tư bản được quản lý của Keynes sang tập trung vào sự lựa chọn của cá nhân, được gọi là “chủ nghĩa tư bản tiếp thị lại”.
Sự kết thúc của Chiến tranh Lạnh và sự giải thể của Liên Xô đã cho phép chủ nghĩa tư bản trở thành một hệ thống toàn cầu thực sự theo cách chưa từng thấy kể từ trước Thế chiến I. Sự phát triển của nền kinh tế toàn cầu tân tự do sẽ là điều không thể nếu không có sự sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản.
Nhà kinh tế học Dani Rodrik của Trường Harvard Kennedy phân biệt 3 biến thể lịch sử của chủ nghĩa tư bản:
– Chủ nghĩa tư bản 1.0 trong thế kỷ XIX bao gồm các thị trường phần lớn không được quản lý với vai trò tối thiểu của nhà nước (ngoại trừ quốc phòng và bảo vệ quyền sở hữu);
– Chủ nghĩa tư bản 2.0 trong những năm sau Thế chiến II bao gồm chủ nghĩa Keynes, vai trò quan trọng của nhà nước trong việc điều tiết thị trường và nhà nước phúc lợi mạnh mẽ;
– Chủ nghĩa tư bản 2.1 bao gồm sự kết hợp của thị trường không được quản lý, toàn cầu hóa và nhiều nghĩa vụ quốc gia của các quốc gia.
Mối quan hệ với nền dân chủ
Mối quan hệ giữa dân chủ (democracy) và chủ nghĩa tư bản là một lĩnh vực gây tranh cãi trong lý thuyết và trong các phong trào chính trị phổ biến. Việc mở rộng quyền bầu cử cho nam giới trưởng thành ở Anh vào thế kỷ XIX diễn ra cùng với sự phát triển của chủ nghĩa tư bản công nghiệp và nền dân chủ đại diện (representative democracy) trở nên phổ biến cùng lúc với chủ nghĩa tư bản, khiến những người theo chủ nghĩa tư bản đưa ra mối quan hệ nhân quả hoặc tương hỗ giữa chúng. Tuy nhiên, theo một số tác giả trong thế kỷ XX, chủ nghĩa tư bản cũng đi kèm với nhiều hình thái chính trị khá khác biệt so với các nền dân chủ tự do, bao gồm các chế độ phát xít (fascist regimes), chế độ quân chủ chuyên chế (absolute monarchies) và các quốc gia độc đảng (single-party states). Lý thuyết hòa bình dân chủ (democratic peace theory) khẳng định rằng các nền dân chủ hiếm khi đấu tranh với các nền dân chủ khác, nhưng những người khác lại cho rằng điều này có thể là do sự tương đồng hoặc ổn định về chính trị, chứ không phải vì chúng “dân chủ” hoặc “tư bản”. Những người chỉ trích lập luận rằng mặc dù tăng trưởng kinh tế dưới chủ nghĩa tư bản đã dẫn đến dân chủ, nhưng nó có thể không như vậy trong tương lai vì các chế độ chuyên chế đã có thể quản lý tăng trưởng kinh tế bằng cách sử dụng một số nguyên tắc cạnh tranh của chủ nghĩa tư bản mà không nhượng bộ để có được quyền tự do chính trị lớn hơn.
Các nhà khoa học chính trị Torben Iversen và David Soskice coi nền dân chủ và chủ nghĩa tư bản là hỗ trợ lẫn nhau. Robert Dahl lập luận trong cuốn On Democracy rằng chủ nghĩa tư bản có lợi cho nền dân chủ vì tăng trưởng kinh tế và tầng lớp trung lưu lớn là tốt cho nền dân chủ. Ông cũng lập luận rằng nền kinh tế thị trường cung cấp một sự thay thế cho sự kiểm soát của chính phủ đối với nền kinh tế, điều này làm giảm nguy cơ của chế độ chuyên chế và độc tài.
Trong cuốn sách The Road to Serfdom (1944), Friedrich Hayek (1899-1992) khẳng định rằng sự hiểu biết của thị trường tự do về tự do kinh tế như hiện diện trong chủ nghĩa tư bản là một điều kiện tiên quyết của tự do chính trị. Ông lập luận rằng cơ chế thị trường là cách duy nhất để quyết định sản xuất những gì và phân phối các mặt hàng như thế nào mà không sử dụng sự cưỡng bức. Milton Friedman và Ronald Reagan cũng thúc đẩy quan điểm này. Friedman tuyên bố rằng các hoạt động kinh tế tập trung luôn đi kèm với sự đàn áp chính trị. Theo quan điểm của ông, các giao dịch trong nền kinh tế thị trường là tự nguyện và sự đa dạng rộng rãi mà hoạt động tự nguyện cho phép là mối đe dọa cơ bản đối với các nhà lãnh đạo chính trị áp bức và làm giảm đáng kể quyền lực cưỡng bức của họ. Một số quan điểm của Friedman đã được John Maynard Keynes chia sẻ, người tin rằng chủ nghĩa tư bản là yếu tố sống còn để tự do tồn tại và phát triển. Freedom House, một tổ chức nghiên cứu của Mỹ tiến hành nghiên cứu quốc tế và ủng hộ dân chủ, tự do chính trị và nhân quyền, đã lập luận rằng “có mối tương quan cao và có ý nghĩa thống kê giữa mức độ tự do chính trị do Freedom House đo lường và tự do kinh tế do khảo sát của Wall Street Journal/Heritage Foundation đo lường”.
Trong tác phẩm Tư bản trong thế kỷ XXI (2013), Thomas Piketty thuộc Trường Kinh tế Paris khẳng định rằng bất bình đẳng là hậu quả tất yếu của tăng trưởng kinh tế trong nền kinh tế tư bản chủ nghĩa và sự tập trung của cải do đó có thể làm mất ổn định các xã hội dân chủ và làm suy yếu các lý tưởng về công lý xã hội mà chúng được xây dựng trên đó.
Các quốc gia có hệ thống kinh tế tư bản đã phát triển mạnh mẽ dưới các chế độ chính trị được coi là độc đoán hoặc áp bức. Singapore có nền kinh tế thị trường mở thành công nhờ môi trường cạnh tranh, thân thiện với doanh nghiệp và pháp quyền mạnh mẽ. Tuy nhiên, nước này thường bị chỉ trích vì phong cách chính phủ của mình, mặc dù dân chủ và luôn là một trong những chính phủ ít tham nhũng nhất, nhưng lại hoạt động chủ yếu theo chế độ độc đảng. Hơn nữa, nước này không bảo vệ mạnh mẽ quyền tự do ngôn luận như bằng chứng là báo chí do chính phủ quản lý và khuynh hướng duy trì luật bảo vệ sự hòa hợp dân tộc và tôn giáo, phẩm giá tư pháp và danh tiếng cá nhân. Khu vực tư nhân (tư bản) tại Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa đã phát triển theo cấp số nhân và phát triển mạnh mẽ kể từ khi thành lập, mặc dù có một chính phủ độc đoán. Chế độ cai trị của Augusto Pinochet ở Chile đã dẫn đến tăng trưởng kinh tế và mức độ bất bình đẳng cao bằng cách sử dụng các biện pháp độc đoán để tạo ra một môi trường an toàn cho đầu tư và chủ nghĩa tư bản. Tương tự như vậy, chế độ chuyên quyền của Suharto và sự tuyệt chủng của Đảng Cộng sản Indonesia đã tạo điều kiện cho chủ nghĩa tư bản mở rộng ở Indonesia.
Thuật ngữ “chủ nghĩa tư bản” theo nghĩa hiện đại thường được gán cho Karl Marx. Trong tác phẩm Das Kapital của mình, Marx đã phân tích “phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa” bằng cách sử dụng phương pháp hiểu biết ngày nay được gọi là chủ nghĩa Marx. Tuy nhiên, bản thân Marx hiếm khi sử dụng thuật ngữ “chủ nghĩa tư bản” mặc dù nó được sử dụng hai lần trong các diễn giải chính trị hơn về tác phẩm của ông, chủ yếu do cộng sự của ông là Friedrich Engels chấp bút. Vào thế kỷ XX, những người bảo vệ hệ thống tư bản chủ nghĩa thường thay thế thuật ngữ “chủ nghĩa tư bản” bằng các cụm từ như doanh nghiệp tự do (free enterprise) và doanh nghiệp tư nhân (private enterprise) và thay thế “chủ nghĩa tư bản” bằng rentier (người đi thuê) và investor (nhà đầu tư) để phản ứng lại những hàm ý tiêu cực gắn liền với chủ nghĩa tư bản.
Đặc trưng
Nhìn chung, chủ nghĩa tư bản như một hệ thống kinh tế và phương thức sản xuất có thể được tóm tắt như sau:
– Tích lũy tư bản (capital accumulation): sản xuất vì lợi nhuận và tích lũy như mục đích ngầm của toàn bộ hoặc phần lớn hoạt động sản xuất, hạn chế hoặc loại bỏ hoạt động sản xuất trước đây được thực hiện trên cơ sở xã hội hoặc hộ gia đình chung.
– Sản xuất hàng hóa (commodity production): sản xuất để trao đổi trên thị trường; nhằm tối đa hóa giá trị trao đổi thay vì giá trị sử dụng.
– Sở hữu tư nhân (private ownership) về tư liệu sản xuất.
– Sự ưu tiên của lao động làm thuê.
– Việc đầu tư tiền để kiếm lợi nhuận.
– Việc sử dụng cơ chế giá để phân bổ nguồn lực giữa các mục đích sử dụng cạnh tranh.
– Sử dụng hiệu quả các yếu tố sản xuất và nguyên liệu thô để tối đa hóa giá trị gia tăng trong quá trình sản xuất.
– Quyền tự do của các nhà tư bản trong việc quản lý doanh nghiệp và đầu tư vì lợi ích của mình.
– Việc cung cấp vốn của “chủ sở hữu duy nhất của một công ty, hoặc của các cổ đông trong trường hợp công ty cổ phần”.
Thị trường (market)
Trong các hình thức thị trường tự do (free market) và tự do kinh doanh (laissez-faire) của chủ nghĩa tư bản, thị trường được sử dụng rộng rãi nhất với sự điều chỉnh tối thiểu hoặc không có sự điều chỉnh nào đối với cơ chế định giá. Trong các nền kinh tế hỗn hợp, vốn gần như phổ biến hiện nay, thị trường vẫn tiếp tục đóng vai trò chủ đạo, nhưng chúng được nhà nước điều chỉnh ở một mức độ nào đó để sửa chữa các thất bại của thị trường, thúc đẩy phúc lợi xã hội, bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, tài trợ cho quốc phòng và an toàn công cộng hoặc các lý do khác. Trong các hệ thống tư bản nhà nước, thị trường ít được dựa vào nhất, với việc nhà nước dựa nhiều vào các doanh nghiệp nhà nước hoặc kế hoạch kinh tế gián tiếp để tích lũy vốn.
Cạnh tranh phát sinh khi có nhiều hơn một nhà sản xuất cố gắng bán cùng một sản phẩm hoặc các sản phẩm tương tự cho cùng một người mua. Những người theo thuyết tư bản chủ nghĩa tin rằng cạnh tranh dẫn đến sự đổi mới và giá cả phải chăng hơn. Độc quyền (monopolies) hoặc thông đồng (cartels) có thể phát triển, đặc biệt là nếu không có cạnh tranh. Độc quyền xảy ra khi một công ty có độc quyền trên một thị trường. Do đó, công ty có thể tham gia vào các hành vi tìm kiếm lợi nhuận như hạn chế sản lượng và tăng giá vì không sợ cạnh tranh.
Chính phủ đã thực hiện luật nhằm mục đích ngăn chặn việc tạo ra các công ty độc quyền và các tập đoàn. Năm 1890, Đạo luật chống độc quyền Sherman trở thành luật đầu tiên được Quốc hội Hoa Kỳ thông qua nhằm hạn chế các công ty độc quyền.
Lao động làm công ăn lương (wage labor)
Lao động hưởng lương, thường được gọi là công việc được trả lương, việc làm được trả lương hoặc lao động được trả lương, đề cập đến mối quan hệ kinh tế xã hội giữa người lao động và người sử dụng lao động trong đó người lao động bán sức lao động của họ theo hợp đồng lao động chính thức hoặc không chính thức. Các giao dịch này thường diễn ra trên thị trường lao động, nơi tiền lương hoặc tiền công được xác định theo thị trường.
Để đổi lấy số tiền được trả dưới dạng tiền công (thường là hợp đồng lao động ngắn hạn) hoặc tiền lương (trong hợp đồng lao động dài hạn), sản phẩm lao động thường trở thành tài sản không phân biệt của chủ lao động. Người lao động hưởng lương là người có phương tiện thu nhập chính là từ việc bán sức lao động của mình theo cách này.
Động cơ lợi nhuận (profit motive)
Động cơ lợi nhuận, trong lý thuyết về chủ nghĩa tư bản, là mong muốn kiếm thu nhập dưới hình thức lợi nhuận. Nói cách khác, lý do tồn tại của một doanh nghiệp là để tạo ra lợi nhuận. Động cơ lợi nhuận hoạt động theo lý thuyết lựa chọn hợp lý, hay lý thuyết cho rằng các cá nhân có xu hướng theo đuổi những gì có lợi cho bản thân họ. Theo đó, các doanh nghiệp tìm cách mang lại lợi ích cho bản thân và/hoặc các cổ đông của họ bằng cách tối đa hóa lợi nhuận.
Trong lý thuyết tư bản, động cơ lợi nhuận được cho là bảo đảm rằng các nguồn lực được phân bổ hiệu quả. Ví dụ, nhà kinh tế học người Áo Henry Hazlitt giải thích: “Nếu không có lợi nhuận khi sản xuất một mặt hàng, thì đó là dấu hiệu cho thấy lao động và vốn dành cho sản xuất của mặt hàng đó bị sử dụng sai mục đích: giá trị của các nguồn lực phải được sử dụng để sản xuất mặt hàng đó lớn hơn giá trị của chính mặt hàng đó”.
Các nhà lý thuyết xã hội chủ nghĩa lưu ý rằng, không giống như các nhà thương mại, các nhà tư bản tích lũy lợi nhuận của họ trong khi mong đợi tỷ lệ lợi nhuận của họ vẫn giữ nguyên. Điều này gây ra vấn đề vì thu nhập trong phần còn lại của xã hội không tăng theo cùng tỷ lệ.
Sở hữu tư nhân (private property)
Mối quan hệ giữa nhà nước, các cơ chế chính thức của nó và xã hội tư bản đã được tranh luận trong nhiều lĩnh vực lý thuyết xã hội và chính trị, với các cuộc thảo luận tích cực kể từ thế kỷ XIX. Hernando de Soto là một nhà kinh tế học người Peru đương đại, người đã lập luận rằng một đặc điểm quan trọng của chủ nghĩa tư bản là nhà nước hoạt động bảo vệ quyền sở hữu trong một hệ thống sở hữu chính thức, trong đó quyền sở hữu và các giao dịch được ghi lại rõ ràng.
Theo de Soto, đây là quá trình mà tài sản vật chất được chuyển đổi thành vốn, sau đó có thể được sử dụng theo nhiều cách hơn và hiệu quả hơn nhiều trong nền kinh tế thị trường. Một số nhà kinh tế học Marxian đã lập luận rằng Đạo luật bao vây ở Anh và các luật tương tự ở những nơi khác là một phần không thể thiếu của quá trình tích lũy nguyên thủy của chủ nghĩa tư bản và rằng các khuôn khổ pháp lý cụ thể về quyền sở hữu đất đai tư nhân là một phần không thể thiếu đối với sự phát triển của chủ nghĩa tư bản.
Quyền sở hữu tài sản tư nhân không phải là tuyệt đối, vì ở nhiều quốc gia, nhà nước có quyền tịch thu tài sản tư nhân, thường là để sử dụng cho mục đích công cộng, theo quyền chiếm dụng tài sản.
Cạnh tranh thị trường (market competition)
Trong kinh tế tư bản, cạnh tranh thị trường là sự ganh đua giữa những người bán cố gắng đạt được các mục tiêu như tăng lợi nhuận, thị phần và khối lượng bán hàng bằng cách thay đổi các yếu tố của hỗn hợp tiếp thị: giá cả, sản phẩm, phân phối và quảng cáo. Merriam-Webster định nghĩa cạnh tranh trong kinh doanh là “nỗ lực của hai hoặc nhiều bên hoạt động độc lập để bảo đảm hoạt động kinh doanh của bên thứ ba bằng cách đưa ra các điều khoản thuận lợi nhất”. Nó được Adam Smith mô tả trong The Wealth of Nations (1776) và sau đó là các nhà kinh tế học là phân bổ các nguồn lực sản xuất cho mục đích sử dụng có giá trị nhất của chúng và khuyến khích hiệu quả. Smith và các nhà kinh tế học cổ điển khác trước Antoine Augustine Cournot đã đề cập đến sự ganh đua về giá cả và phi giá cả giữa các nhà sản xuất để bán hàng hóa của họ theo các điều khoản tốt nhất thông qua việc đấu thầu của người mua, không nhất thiết phải là cho một số lượng lớn người bán hoặc cho một thị trường ở trạng thái cân bằng cuối cùng. Cạnh tranh diễn ra rộng rãi trong suốt quá trình thị trường. Đây là tình trạng mà “người mua có xu hướng cạnh tranh với những người mua khác và người bán có xu hướng cạnh tranh với những người bán khác”. Khi cung cấp hàng hóa để trao đổi, người mua đấu thầu cạnh tranh để mua số lượng cụ thể của các hàng hóa cụ thể có sẵn hoặc có thể có sẵn nếu người bán chọn cung cấp những hàng hóa đó. Tương tự như vậy, người bán đấu giá với những người bán khác trong việc cung cấp hàng hóa trên thị trường, cạnh tranh để giành sự chú ý và nguồn lực trao đổi của người mua. Cạnh tranh xuất phát từ sự khan hiếm, vì không thể thỏa mãn mọi nhu cầu có thể hình dung được của con người, và xảy ra khi mọi người cố gắng đáp ứng các tiêu chí được sử dụng để xác định phân bổ.
Trong các tác phẩm của Adam Smith, ý tưởng về chủ nghĩa tư bản được thực hiện thông qua sự cạnh tranh tạo ra tăng trưởng. Mặc dù chủ nghĩa tư bản chưa đi vào nền kinh tế chính thống vào thời của Smith, nhưng nó rất quan trọng đối với việc xây dựng xã hội lý tưởng của ông. Một trong những nền tảng của chủ nghĩa tư bản là cạnh tranh. Smith tin rằng một xã hội thịnh vượng là nơi “mọi người đều được tự do tham gia và rời khỏi thị trường và thay đổi ngành nghề thường xuyên tùy thích”. Ông tin rằng quyền tự do hành động vì lợi ích của bản thân là điều cần thiết cho sự thành công của một xã hội tư bản. Đáp lại ý kiến cho rằng nếu tất cả những người tham gia tập trung vào mục tiêu của riêng mình, thì phúc lợi của xã hội sẽ như nước chảy qua cầu, Smith cho rằng bất chấp mối quan tâm của giới trí thức, “xu hướng toàn cầu khó có thể thay đổi nếu họ kiềm chế theo đuổi mục đích cá nhân”. Ông nhấn mạnh rằng hành động của một số ít người tham gia không thể thay đổi tiến trình của xã hội. Thay vào đó, Smith cho rằng họ nên tập trung vào sự tiến bộ của cá nhân và điều này sẽ dẫn đến sự tăng trưởng chung cho toàn thể.
Sự cạnh tranh giữa những người tham gia, “những người đều nỗ lực để loại bỏ nhau ra khỏi công việc, buộc mọi người phải nỗ lực thực hiện công việc của mình” thông qua sự cạnh tranh hướng tới sự phát triển.
Tăng trưởng kinh tế
Tăng trưởng kinh tế là xu hướng đặc trưng của nền kinh tế tư bản. Tuy nhiên, nền kinh tế tư bản có thể trải qua những biến động về tăng trưởng mà không thể giải thích bằng những thay đổi về nhân khẩu học hoặc công nghệ. Những biến động này, bao gồm các giai đoạn tăng trưởng và suy thoái kinh tế kéo dài, được gọi là chu kỳ kinh doanh trong kinh tế vĩ mô. Tăng trưởng kinh tế được đo bằng mức tăng trưởng về đầu tư, sản lượng kinh tế và mức tiêu dùng kinh tế bình quân đầu người. Những thay đổi về giờ làm việc tự chúng không được coi là một yếu tố của tăng trưởng kinh tế.
Là một phương thức sản xuất
Phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa đề cập đến các hệ thống tổ chức sản xuất và phân phối trong các xã hội tư bản chủ nghĩa. Việc kiếm tiền tư nhân dưới nhiều hình thức khác nhau (cho thuê, ngân hàng, thương mại, sản xuất vì lợi nhuận…) đã diễn ra trước sự phát triển của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa như vậy.
Thuật ngữ phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa (capitalist mode of production) được định nghĩa bởi quyền sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất, việc khai thác giá trị thặng dư của giai cấp sở hữu nhằm mục đích tích lũy tư bản, lao động dựa trên tiền lương và ít nhất là đối với hàng hóa, phải dựa trên thị trường.
Chủ nghĩa tư bản dưới hình thức hoạt động kiếm tiền đã tồn tại dưới hình thức các thương gia và người cho vay tiền đóng vai trò là trung gian giữa người tiêu dùng và nhà sản xuất tham gia vào sản xuất hàng hóa đơn giản (do đó có tham chiếu đến “ chủ nghĩa tư bản thương gia “) kể từ khi nền văn minh bắt đầu. Điểm đặc biệt của “chế độ sản xuất tư bản” là hầu hết các đầu vào và đầu ra của sản xuất đều được cung cấp thông qua thị trường (tức là chúng là hàng hóa) và về cơ bản mọi hoạt động sản xuất đều theo chế độ này. Ngược lại, trong chế độ phong kiến thịnh vượng, hầu hết hoặc tất cả các yếu tố sản xuất, bao gồm cả lao động, đều thuộc sở hữu của giai cấp thống trị phong kiến và các sản phẩm cũng có thể được tiêu thụ mà không cần bất kỳ thị trường nào, đó là sản xuất để sử dụng trong đơn vị xã hội phong kiến và để giao dịch hạn chế. Điều này có hậu quả quan trọng là, dưới chủ nghĩa tư bản, toàn bộ tổ chức của quá trình sản xuất được định hình lại và tổ chức lại để phù hợp với tính hợp lý kinh tế bị giới hạn bởi chủ nghĩa tư bản, được thể hiện trong mối quan hệ giá giữa đầu vào và đầu ra (tiền lương, chi phí yếu tố phi lao động, doanh số và lợi nhuận) thay vì bối cảnh hợp lý lớn hơn mà toàn xã hội phải đối mặt-tức là toàn bộ quá trình được tổ chức lại và định hình lại để phù hợp với “logic thương mại”. Về bản chất, tích lũy vốn sẽ định nghĩa tính hợp lý kinh tế trong sản xuất tư bản chủ nghĩa.
Một xã hội, khu vực hoặc quốc gia được coi là tư bản chủ nghĩa nếu nguồn thu nhập và sản phẩm phân phối chủ yếu là hoạt động tư bản chủ nghĩa, nhưng ngay cả như vậy, điều này không nhất thiết có nghĩa là phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa chiếm ưu thế trong xã hội đó.
Nền kinh tế hỗn hợp phụ thuộc vào quốc gia nơi họ sinh sống để cung cấp một số hàng hóa hoặc dịch vụ, trong khi thị trường tự do sản xuất và duy trì phần còn lại.
Vai trò của chính phủ
Các cơ quan chính phủ điều chỉnh các tiêu chuẩn dịch vụ trong nhiều ngành công nghiệp, chẳng hạn như hàng không và phát thanh, cũng như tài trợ cho nhiều chương trình khác nhau. Ngoài ra, chính phủ điều chỉnh dòng vốn và sử dụng các công cụ tài chính như lãi suất để kiểm soát các yếu tố như lạm phát và thất nghiệp.
Cung và cầu
Trong các cấu trúc kinh tế tư bản, cung và cầu là một mô hình kinh tế về việc xác định giá cả trên thị trường. Nó giả định rằng trong một thị trường cạnh tranh hoàn hảo, giá đơn vị cho một mặt hàng cụ thể sẽ thay đổi cho đến khi nó ổn định tại một điểm mà lượng cầu của người tiêu dùng (ở mức giá hiện tại) sẽ bằng lượng cung của nhà sản xuất (ở mức giá hiện tại), dẫn đến cân bằng kinh tế cho giá cả và lượng hàng hóa.
“Luật cơ bản” của cung và cầu, như được mô tả bởi David Besanko và Ronald Braeutigam, là bốn điều sau đây:
– Nếu cầu tăng (đường cầu dịch chuyển sang phải) và cung không đổi thì sẽ xảy ra tình trạng thiếu hụt, dẫn đến giá cân bằng cao hơn.
– Nếu cầu giảm (đường cầu dịch chuyển sang trái) và cung không đổi thì sẽ xảy ra thặng dư, dẫn đến giá cân bằng thấp hơn.
– Nếu cầu không đổi và cung tăng (đường cung dịch chuyển sang phải) thì sẽ xảy ra thặng dư, dẫn đến giá cân bằng thấp hơn.
– Nếu cầu không đổi và cung giảm (đường cung dịch chuyển sang trái) thì sẽ xảy ra tình trạng thiếu hụt, dẫn đến giá cân bằng cao hơn.
Biểu cung ứng
Biểu cung ứng là bảng thể hiện mối quan hệ giữa giá của một loại hàng hóa và số lượng cung ứng.
Biểu cầu
Biểu cầu, được mô tả bằng đồ họa là đường cầu, biểu thị số lượng một số hàng hóa mà người mua sẵn sàng và có khả năng mua ở nhiều mức giá khác nhau, giả định rằng tất cả các yếu tố quyết định cầu khác ngoài giá của hàng hóa đang xét, chẳng hạn như thu nhập, thị hiếu và sở thích, giá của hàng hóa thay thế và giá của hàng hóa bổ sung, vẫn giữ nguyên. Theo quy luật cầu, đường cầu hầu như luôn được biểu thị là dốc xuống, nghĩa là khi giá giảm, người tiêu dùng sẽ mua nhiều hàng hóa hơn.
Giống như đường cung phản ánh đường chi phí cận biên, đường cầu được xác định bởi đường tiện ích cận biên.
Sự cân bằng
Trong bối cảnh cung và cầu, cân bằng kinh tế đề cập đến trạng thái mà các lực lượng kinh tế như cung và cầu được cân bằng và khi không có tác động bên ngoài, các giá trị (cân bằng) của các biến kinh tế sẽ không thay đổi. Ví dụ, trong mô hình sách giáo khoa chuẩn về cân bằng cạnh tranh hoàn hảo xảy ra tại điểm mà lượng cầu và lượng cung bằng nhau. Cân bằng thị trường, trong trường hợp này, đề cập đến điều kiện mà giá thị trường được thiết lập thông qua cạnh tranh sao cho lượng hàng hóa hoặc dịch vụ mà người mua tìm kiếm bằng với lượng hàng hóa hoặc dịch vụ mà người bán sản xuất. Mức giá này thường được gọi là giá cạnh tranh hoặc giá thanh toán thị trường và sẽ có xu hướng không thay đổi trừ khi cầu hoặc cung thay đổi.
Cân bằng một phần
Cân bằng một phần, như tên gọi của nó, chỉ xem xét một phần của thị trường để đạt được trạng thái cân bằng. Jain đề xuất (được cho là của George Stigler): “Cân bằng một phần là trạng thái cân bằng chỉ dựa trên một phạm vi dữ liệu hạn chế, một ví dụ tiêu chuẩn là giá của một sản phẩm duy nhất, giá của tất cả các sản phẩm khác được giữ cố định trong quá trình phân tích”.
Lịch sử
Theo Hamid S. Hosseini, “sức mạnh của cung và cầu” đã được một số học giả Hồi giáo đầu tiên thảo luận ở một mức độ nào đó, chẳng hạn như học giả Mamluk thế kỷ XIV Ibn Taymiyyah, người đã viết: “Nếu nhu cầu về hàng hóa tăng lên trong khi tính sẵn có của nó giảm đi, giá của nó sẽ tăng. Mặt khác, nếu tính sẵn có của hàng hóa tăng lên và nhu cầu về nó giảm đi, giá sẽ giảm xuống”.
Tác phẩm Một số cân nhắc về hậu quả của việc hạ lãi suất và nâng giá trị tiền tệ của John Locke năm 1691 bao gồm một mô tả sớm và rõ ràng về cung và cầu và mối quan hệ của chúng. Trong mô tả này, cầu là tiền thuê: “Giá của bất kỳ hàng hóa nào tăng hoặc giảm theo tỷ lệ số lượng người mua và người bán” và “thứ điều chỉnh giá… của hàng hóa không gì khác ngoài số lượng của chúng theo tỷ lệ với tiền thuê của chúng”.
David Ricardo đặt tên một chương trong tác phẩm Nguyên lý kinh tế chính trị và thuế xuất bản năm 1817 của ông là “Về ảnh hưởng của cung và cầu đối với giá”. Trong Nguyên lý kinh tế chính trị và thuế, Ricardo đã trình bày chặt chẽ hơn ý tưởng về các giả định được sử dụng để xây dựng ý tưởng của ông về cung và cầu.
Trong bài luận năm 1870 “Về Biểu diễn Đồ họa của Cung và Cầu”, Fleeming Jenkin trong quá trình “giới thiệu phương pháp biểu đồ vào tài liệu kinh tế tiếng Anh” đã công bố bản vẽ đầu tiên về đường cung và cầu trong đó, bao gồm cả thống kê so sánh từ sự dịch chuyển của cung hoặc cầu và ứng dụng vào thị trường lao động. Mô hình này được Alfred Marshall phát triển và phổ biến hơn nữa trong sách giáo khoa Nguyên lý Kinh tế năm 1890.
Các loại
Có nhiều biến thể của chủ nghĩa tư bản đang tồn tại khác nhau tùy theo quốc gia và khu vực. Chúng khác nhau về thành phần thể chế và chính sách kinh tế. Điểm chung giữa tất cả các hình thức chủ nghĩa tư bản khác nhau là chúng chủ yếu dựa trên quyền sở hữu tư nhân đối với các phương tiện sản xuất và sản xuất hàng hóa và dịch vụ để kiếm lợi nhuận; phân bổ nguồn lực dựa trên thị trường; và tích lũy vốn.
Chúng bao gồm chủ nghĩa tư bản tiên tiến, chủ nghĩa tư bản doanh nghiệp, chủ nghĩa tư bản tài chính, chủ nghĩa tư bản thị trường tự do, chủ nghĩa trọng thương, chủ nghĩa tư bản xã hội, chủ nghĩa tư bản nhà nước và chủ nghĩa tư bản phúc lợi. Các biến thể lý thuyết khác của chủ nghĩa tư bản bao gồm chủ nghĩa tư bản vô chính phủ, chủ nghĩa tư bản cộng đồng, chủ nghĩa tư bản nhân văn, chủ nghĩa tư bản mới, chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước và chủ nghĩa tư bản kỹ thuật.
Trình độ cao
Chủ nghĩa tư bản tiên tiến là tình huống liên quan đến một xã hội mà mô hình tư bản đã được tích hợp và phát triển sâu rộng trong một thời gian dài. Nhiều tác giả xác định Antonio Gramsci là một nhà lý thuyết có ảnh hưởng ban đầu về chủ nghĩa tư bản tiên tiến, ngay cả khi bản thân ông không sử dụng thuật ngữ này. Trong các tác phẩm của mình, Gramsci tìm cách giải thích cách chủ nghĩa tư bản đã thích nghi để tránh sự lật đổ mang tính cách mạng dường như là điều không thể tránh khỏi vào thế kỷ XIX. Trọng tâm trong lời giải thích của ông là sự suy giảm của sự cưỡng bức thô bạo như một công cụ của quyền lực giai cấp, thay vào đó là việc sử dụng các thể chế xã hội dân sự để thao túng hệ tư tưởng công theo hướng có lợi cho những người theo chủ nghĩa tư bản.
Jürgen Habermas là người đóng góp chính vào việc phân tích các xã hội tư bản tiên tiến. Habermas đã quan sát bốn đặc điểm chung đặc trưng cho chủ nghĩa tư bản tiên tiến:
– Sự tập trung hoạt động công nghiệp ở một số ít công ty lớn.
– Sự phụ thuộc liên tục vào nhà nước để ổn định hệ thống kinh tế.
– Một chính phủ dân chủ chính thức hợp pháp hóa các hoạt động của nhà nước và xóa bỏ sự phản đối đối với hệ thống.
– Việc sử dụng mức tăng lương danh nghĩa để xoa dịu những bộ phận bất ổn nhất của lực lượng lao động.
Doanh nghiệp
Chủ nghĩa tư bản doanh nghiệp là nền kinh tế tư bản thị trường tự do hoặc hỗn hợp, đặc trưng bởi sự thống trị của các tập đoàn quan liêu, phân cấp.
Chủ nghĩa tư bản tài chính
Chủ nghĩa tư bản tài chính là sự phụ thuộc của các quá trình sản xuất vào sự tích lũy lợi nhuận tiền tệ trong một hệ thống tài chính. Trong sự chỉ trích của họ về chủ nghĩa tư bản, chủ nghĩa Mác và chủ nghĩa Lênin đều nhấn mạnh vai trò của vốn tài chính là lợi ích quyết định và thống trị của giai cấp trong xã hội tư bản, đặc biệt là trong các giai đoạn sau.
Rudolf Hilferding được ghi nhận là người đầu tiên đưa thuật ngữ chủ nghĩa tư bản tài chính vào vị trí nổi bật thông qua Finance Capital, nghiên cứu năm 1910 của ông về mối liên hệ giữa các quỹ tín thác, ngân hàng và công ty độc quyền của Đức-một nghiên cứu được Vladimir Lenin đưa vào Imperialism, the Highest Stage of Capitalism (1917), phân tích của ông về mối quan hệ đế quốc của các cường quốc thế giới. Lenin kết luận rằng các ngân hàng vào thời điểm đó hoạt động như “các trung tâm thần kinh chính của toàn bộ hệ thống tư bản chủ nghĩa của nền kinh tế quốc gia”. Đối với Comintern (được thành lập năm 1919), cụm từ “chế độ độc tài của chủ nghĩa tư bản tài chính” đã trở thành một cụm từ thường xuyên.
Fernand Braudel sau đó chỉ ra hai giai đoạn trước đó khi chủ nghĩa tư bản tài chính xuất hiện trong lịch sử loài người – với người Genoa vào thế kỷ XVI và với người Hà Lan vào thế kỷ XVII và XVIII – mặc dù tại những thời điểm đó, nó phát triển từ chủ nghĩa tư bản thương mại. Giovanni Arrighi đã mở rộng phân tích của Braudel để gợi ý rằng sự thống trị của chủ nghĩa tư bản tài chính là một hiện tượng lặp lại, dài hạn, bất cứ khi nào một giai đoạn trước đó của sự bành trướng của chủ nghĩa tư bản thương mại/công nghiệp đạt đến đỉnh điểm.
Chủ nghĩa tư bản tự do thị trường
Nền kinh tế thị trường tự do tư bản là một hệ thống kinh tế trong đó giá cả hàng hóa và dịch vụ được thiết lập hoàn toàn bởi các lực lượng cung và cầu và được những người theo chủ nghĩa này kỳ vọng sẽ đạt đến điểm cân bằng mà không cần sự can thiệp của chính sách chính phủ. Nó thường bao gồm sự hỗ trợ cho các thị trường có tính cạnh tranh cao và quyền sở hữu tư nhân đối với các phương tiện sản xuất. Chủ nghĩa tư bản tự do là một hình thức rộng hơn của nền kinh tế thị trường tự do này, nhưng trong đó vai trò của nhà nước chỉ giới hạn ở việc bảo vệ quyền sở hữu tài sản. Trong lý thuyết vô chính phủ tư bản, quyền sở hữu tài sản được bảo vệ bởi các công ty tư nhân và luật do thị trường tạo ra. Theo những người theo chủ nghĩa vô chính phủ tư bản, điều này bao gồm quyền sở hữu tài sản mà không có luật định thông qua luật hành vi vi phạm pháp luật do thị trường tạo ra, luật hợp đồng và luật sở hữu, và ngành công nghiệp tư nhân tự duy trì.
Fernand Braudel lập luận rằng trao đổi thị trường tự do và chủ nghĩa tư bản ở một mức độ nào đó đối lập nhau; trao đổi thị trường tự do liên quan đến các giao dịch công khai minh bạch và số lượng lớn các đối thủ cạnh tranh ngang hàng, trong khi chủ nghĩa tư bản liên quan đến một số ít người tham gia sử dụng vốn của họ để kiểm soát thị trường thông qua các giao dịch tư nhân, kiểm soát thông tin và hạn chế cạnh tranh.
Chủ nghĩa tư bản trọng thương
Chủ nghĩa trọng thương là một hình thức dân tộc chủ nghĩa của chủ nghĩa tư bản sơ khai xuất hiện vào khoảng cuối thế kỷ XVI. Nó được đặc trưng bởi sự đan xen giữa lợi ích kinh doanh quốc gia với lợi ích nhà nước và chủ nghĩa đế quốc. Do đó, bộ máy nhà nước được sử dụng để thúc đẩy lợi ích kinh doanh quốc gia ở nước ngoài. Một ví dụ về điều này là những người thực dân sống ở Mỹ chỉ được phép giao dịch và mua hàng hóa từ các quốc gia mẹ tương ứng của họ (ví dụ: Vương quốc Anh, Pháp và Bồ Đào Nha). Chủ nghĩa trọng thương được thúc đẩy bởi niềm tin rằng sự giàu có của một quốc gia được tăng lên thông qua cán cân thương mại tích cực với các quốc gia khác-nó tương ứng với giai đoạn phát triển của chủ nghĩa tư bản đôi khi được gọi là tích lũy tư bản nguyên thủy.
Chủ nghĩa tư bản xã hội
Nền kinh tế thị trường xã hội là một hệ thống tư bản thị trường tự do hoặc thị trường hỗn hợp, đôi khi được phân loại là nền kinh tế thị trường phối hợp (coordinated market economy), trong đó sự can thiệp của chính phủ vào việc hình thành giá cả được giữ ở mức tối thiểu, nhưng nhà nước cung cấp các dịch vụ quan trọng trong các lĩnh vực như an sinh xã hội, chăm sóc sức khỏe, trợ cấp thất nghiệp và công nhận quyền lao động thông qua các thỏa thuận thương lượng tập thể quốc gia.
Mô hình này nổi bật ở các nước Tây Âu và Bắc Âu cũng như Nhật Bản, mặc dù có cấu hình hơi khác nhau. Phần lớn các doanh nghiệp đều thuộc sở hữu tư nhân trong mô hình kinh tế này.
Chủ nghĩa tư bản sông Rhine là mô hình chủ nghĩa tư bản đương đại và là sự thích nghi của mô hình thị trường xã hội đang tồn tại ở lục địa Tây Âu ngày nay.
Chủ nghĩa tư bản nhà nước
Chủ nghĩa tư bản nhà nước là nền kinh tế thị trường tư bản do các doanh nghiệp nhà nước chi phối, trong đó các doanh nghiệp nhà nước được tổ chức như các doanh nghiệp thương mại, tìm kiếm lợi nhuận. Thuật ngữ này đã được sử dụng rộng rãi trong suốt thế kỷ XX để chỉ một số hình thức kinh tế khác nhau, từ chế độ sở hữu nhà nước trong nền kinh tế thị trường đến nền kinh tế chỉ huy của Khối Đông Âu trước đây. Theo Aldo Musacchio, giáo sư tại Trường Kinh doanh Harvard, chủ nghĩa tư bản nhà nước là một hệ thống trong đó các chính phủ, dù là dân chủ hay chuyên quyền, đều có ảnh hưởng rộng rãi đến nền kinh tế thông qua sở hữu trực tiếp hoặc các khoản trợ cấp khác nhau. Musacchio lưu ý một số điểm khác biệt giữa chủ nghĩa tư bản nhà nước ngày nay và những người tiền nhiệm của nó. Theo ông, đã qua rồi cái thời mà các chính phủ bổ nhiệm các viên chức để điều hành các công ty: các doanh nghiệp nhà nước lớn nhất thế giới hiện được giao dịch trên thị trường công cộng và được các nhà đầu tư tổ chức lớn duy trì hoạt động tốt. Chủ nghĩa tư bản nhà nước đương đại gắn liền với mô hình chủ nghĩa tư bản Đông Á, chủ nghĩa chỉ huy và nền kinh tế của Na Uy. Ngoài ra, theo từ điển Merriam-Webster, chủ nghĩa tư bản nhà nước là “một hệ thống kinh tế trong đó chủ nghĩa tư bản tư nhân được điều chỉnh theo mức độ sở hữu và kiểm soát khác nhau của chính phủ”.
Trong Chủ nghĩa xã hội: Không tưởng và khoa học, Friedrich Engels lập luận rằng các doanh nghiệp nhà nước sẽ đặc trưng cho giai đoạn cuối cùng của chủ nghĩa tư bản, bao gồm quyền sở hữu và quản lý sản xuất và truyền thông quy mô lớn của nhà nước tư sản. Trong các tác phẩm của mình, Vladimir Lenin đã mô tả nền kinh tế của nước Nga Xô Viết là tư bản nhà nước, tin rằng chủ nghĩa tư bản nhà nước là bước đầu hướng tới sự phát triển của chủ nghĩa xã hội.
Một số nhà kinh tế và học giả cánh tả bao gồm Richard D. Wolff và Noam Chomsky, cũng như nhiều nhà triết học và nhà cách mạng theo chủ nghĩa Marx như Raya Dunayevskaya và CLR James, lập luận rằng nền kinh tế của Liên Xô cũ và Khối phía Đông đại diện cho một hình thức chủ nghĩa tư bản nhà nước vì tổ chức nội bộ của họ trong các doanh nghiệp và hệ thống lao động trả lương vẫn còn nguyên vẹn.
Thuật ngữ này không được các nhà kinh tế học Trường phái Áo sử dụng để mô tả quyền sở hữu nhà nước đối với các phương tiện sản xuất. Nhà kinh tế học Ludwig von Mises lập luận rằng tên gọi chủ nghĩa tư bản nhà nước là một nhãn hiệu mới cho các nhãn hiệu cũ của chủ nghĩa xã hội nhà nước và nền kinh tế kế hoạch và chỉ khác ở những điểm không cần thiết so với các tên gọi trước đó.
Chủ nghĩa tư bản phúc lợi
Chủ nghĩa tư bản phúc lợi là chủ nghĩa tư bản bao gồm các chính sách phúc lợi xã hội. Ngày nay, chủ nghĩa tư bản phúc lợi thường gắn liền với các mô hình chủ nghĩa tư bản được tìm thấy ở Trung Âu và Bắc Âu như mô hình Bắc Âu, nền kinh tế thị trường xã hội và chủ nghĩa tư bản sông Rhine. Trong một số trường hợp, chủ nghĩa tư bản phúc lợi tồn tại trong một nền kinh tế hỗn hợp, nhưng các nhà nước phúc lợi có thể và thực sự tồn tại độc lập với các chính sách chung cho các nền kinh tế hỗn hợp như chủ nghĩa can thiệp của nhà nước và quy định rộng rãi.
Nền kinh tế hỗn hợp là nền kinh tế tư bản chủ nghĩa chủ yếu dựa trên thị trường bao gồm cả quyền sở hữu tư nhân và công cộng đối với các phương tiện sản xuất và chủ nghĩa can thiệp kinh tế thông qua các chính sách kinh tế vĩ mô nhằm mục đích sửa chữa các thất bại của thị trường, giảm thất nghiệp và giữ lạm phát ở mức thấp. Mức độ can thiệp vào thị trường khác nhau giữa các quốc gia khác nhau. Một số nền kinh tế hỗn hợp như Pháp theo chủ nghĩa chỉ huy cũng có một mức độ lập kế hoạch kinh tế gián tiếp so với nền kinh tế chủ yếu dựa trên chủ nghĩa tư bản.
Hầu hết các nền kinh tế tư bản hiện đại được định nghĩa là nền kinh tế hỗn hợp ở một mức độ nào đó,Tuy nhiên, nhà kinh tế học người Pháp Thomas Piketty cho rằng nền kinh tế tư bản có thể chuyển sang phương pháp tự do hơn nhiều trong tương lai gần.
Chủ nghĩa tư bản sinh thái
Chủ nghĩa tư bản sinh thái, còn được gọi là “chủ nghĩa tư bản môi trường” hoặc (đôi khi) là “chủ nghĩa tư bản xanh”, là quan điểm cho rằng vốn tồn tại trong tự nhiên như “ vốn tự nhiên “ (hệ sinh thái có năng suất sinh thái) mà mọi của cải đều phụ thuộc vào. Do đó, chính phủ nên sử dụng các công cụ chính sách dựa trên thị trường (như thuế carbon) để giải quyết các vấn đề về môi trường.
Thuật ngữ “Blue Greens” thường được áp dụng cho những người ủng hộ chủ nghĩa tư bản sinh thái. Chủ nghĩa tư bản sinh thái có thể được coi là tương đương cánh hữu với Red Greens.
Chủ nghĩa tư bản bền vững
Chủ nghĩa tư bản bền vững là một hình thức khái niệm của chủ nghĩa tư bản dựa trên các hoạt động bền vững nhằm bảo tồn nhân loại và hành tinh, đồng thời giảm thiểu các yếu tố bên ngoài và mang nét tương đồng với chính sách kinh tế tư bản chủ nghĩa. Một nền kinh tế tư bản chủ nghĩa phải mở rộng để tồn tại và tìm kiếm thị trường mới để hỗ trợ cho sự mở rộng này. Các hệ thống tư bản chủ nghĩa thường phá hoại môi trường cũng như một số cá nhân không được tiếp cận với sự đại diện thích hợp. Tuy nhiên, tính bền vững lại hoàn toàn ngược lại; nó không chỉ ngụ ý sự tiếp tục mà còn là sự bổ sung nguồn lực. Tính bền vững thường được cho là có liên quan đến chủ nghĩa môi trường và chủ nghĩa tư bản bền vững cũng áp dụng các nguyên tắc bền vững vào quản trị kinh tế và các khía cạnh xã hội của chủ nghĩa tư bản.
Tầm quan trọng của chủ nghĩa tư bản bền vững đã được công nhận gần đây, nhưng khái niệm này không phải là mới. Những thay đổi đối với mô hình kinh tế hiện tại sẽ có những tác động xã hội, môi trường và kinh tế nặng nề và đòi hỏi nỗ lực của các cá nhân, cũng như sự tuân thủ của chính quyền địa phương, tiểu bang và liên bang. Tranh cãi xoay quanh khái niệm này vì nó đòi hỏi phải tăng cường các hoạt động bền vững và giảm đáng kể các hành vi tiêu dùng hiện tại.
Đây là một khái niệm về chủ nghĩa tư bản được mô tả trong bản tuyên ngôn của Al Gore và David Blood cho Generation Investment Management nhằm mô tả một cấu trúc chính trị, kinh tế và xã hội dài hạn có thể giảm thiểu các mối đe dọa hiện tại đối với hành tinh và xã hội. Theo bản tuyên ngôn của họ, chủ nghĩa tư bản bền vững sẽ tích hợp các khía cạnh môi trường, xã hội và quản trị (ESG) vào đánh giá rủi ro nhằm hạn chế các yếu tố bên ngoài. Hầu hết các ý tưởng họ liệt kê đều liên quan đến những thay đổi về kinh tế và các khía cạnh xã hội, nhưng đáng ngạc nhiên là rất ít ý tưởng liên quan rõ ràng đến bất kỳ thay đổi chính sách môi trường nào.
Tích lũy vốn
Sự tích lũy vốn là quá trình “kiếm tiền” hoặc tăng số tiền ban đầu thông qua đầu tư vào sản xuất. Chủ nghĩa tư bản dựa trên sự tích lũy vốn, theo đó vốn tài chính được đầu tư để tạo ra lợi nhuận và sau đó tái đầu tư vào sản xuất tiếp theo trong một quá trình tích lũy liên tục. Trong lý thuyết kinh tế của Marx, động lực này được gọi là quy luật giá trị. Sự tích lũy vốn tạo thành nền tảng của chủ nghĩa tư bản, trong đó hoạt động kinh tế được cấu trúc xung quanh sự tích lũy vốn, được định nghĩa là đầu tư để nhận ra lợi nhuận tài chính. Trong bối cảnh này, “vốn” được định nghĩa là tiền hoặc tài sản tài chính được đầu tư nhằm mục đích kiếm thêm tiền (cho dù dưới hình thức lợi nhuận, tiền thuê, tiền lãi, tiền bản quyền, tiền lãi vốn hoặc một số loại lợi nhuận khác).
Trong kinh tế học chính thống, kế toán và kinh tế học Marx, tích lũy vốn thường được coi là đầu tư thu nhập lợi nhuận hoặc tiết kiệm, đặc biệt là trong hàng hóa vốn thực. Sự tập trung và tập trung hóa vốn là hai trong số những kết quả của sự tích lũy như vậy. Trong kinh tế vĩ mô và kinh tế lượng hiện đại, cụm từ “ hình thành vốn “ thường được sử dụng thay cho “tích lũy”, mặc dù Hội nghị Liên hợp quốc về Thương mại và Phát triển (UNCTAD) ngày nay đề cập đến “tích lũy”. Thuật ngữ “tích lũy” đôi khi được sử dụng trong tài khoản quốc gia.
Lao động làm công ăn lương
Lao động trả lương là việc bán lao động theo hợp đồng lao động chính thức hoặc không chính thức cho người sử dụng lao động. Những giao dịch này thường diễn ra trên thị trường lao động, nơi tiền lương do thị trường quyết định. Trong kinh tế học Marxist, những người sở hữu phương tiện sản xuất và người cung cấp vốn này thường được gọi là nhà tư bản. Mô tả về vai trò của nhà tư bản đã thay đổi, đầu tiên là đề cập đến một trung gian vô dụng giữa những người sản xuất, sau đó là người sử dụng lao động của những người sản xuất và cuối cùng là chủ sở hữu phương tiện sản xuất. Lao động bao gồm tất cả các nguồn lực vật chất và tinh thần của con người, bao gồm năng lực kinh doanh và kỹ năng quản lý, cần thiết để sản xuất ra sản phẩm và dịch vụ. Sản xuất là hành động tạo ra hàng hóa hoặc dịch vụ bằng cách sử dụng sức lao động.
Sự phê phán, chỉ trích
Phê phán chủ nghĩa tư bản xuất phát từ nhiều cách tiếp cận chính trị và triết học khác nhau, bao gồm quan điểm vô chính phủ, xã hội chủ nghĩa, tôn giáo và dân tộc chủ nghĩa. Trong số những người phản đối hoặc muốn sửa đổi nó, một số người tin rằng chủ nghĩa tư bản nên bị xóa bỏ thông qua cách mạng trong khi những người khác tin rằng nó nên được thay đổi chậm rãi thông qua cải cách chính trị.
Những lời chỉ trích nổi bật về chủ nghĩa tư bản cho rằng bản chất của nó là bóc lột, xa lánh, không ổn định, không bền vững và kém hiệu quả về mặt kinh tế – và rằng nó tạo ra bất bình đẳng kinh tế lớn, biến con người thành hàng hóa, làm suy thoái môi trường, phi dân chủ, tạo ra sự không đồng đều và kém phát triển giữa các quốc gia dân tộc, và dẫn đến xói mòn nhân quyền vì nó khuyến khích sự bành trướng của chủ nghĩa đế quốc và chiến tranh.
Những nhà phê bình khác cho rằng những bất công như vậy không phải do cấu trúc trung lập về mặt đạo đức của hệ thống kinh tế thường được gọi là chủ nghĩa tư bản, mà là do đạo đức của những người định hình và thực hiện hệ thống. Ví dụ, một số người cho rằng đạo đức (con người) của Milton Friedman về “tối đa hóa giá trị cổ đông” tạo ra một hình thức chủ nghĩa tư bản có hại, trong khi đạo đức “đủ” của Millard Fuller hoặc John Bogle (con người) tạo ra một hình thức bền vững. Đạo đức công bằng và quá trình ra quyết định đạo đức thống nhất được lý thuyết hóa để tạo ra một hình thức chủ nghĩa tư bản ít gây hại hơn./.
