Trung tá hải quân (tiếng Anh – Commander, viết tắt – Cmdr.), là một cấp bậc sĩ quan trong hải quân nhiều nước. Commander cũng được sử dụng như một cấp bậc hoặc chức vụ (chỉ huy trưởng) trong các tổ chức chính thức khác, bao gồm một số lực lượng cảnh sát. Ở một số quốc gia, cấp bậc hải quân này được gọi là thuyền trưởng khinh hạm (frigate captain).
Commander cũng là một thuật ngữ chung để chỉ một sĩ quan chỉ huy bất kỳ đơn vị lực lượng vũ trang nào, ví dụ “chỉ huy trung đội” (platoon commander), “chỉ huy lữ đoàn” (brigade commander) hay “chỉ huy hải đoàn” (squadron commander). Trong cảnh sát, các thuật ngữ như “chỉ huy quận” và “chỉ huy sự cố” được sử dụng.
Commander là một cấp bậc được sử dụng trong hải quân, nhưng rất hiếm khi được sử dụng làm cấp bậc trong lục quân. Trong hầu hết các quân đội, thuật ngữ “commander” được sử dụng làm chức vụ. Ví dụ: trong Quân đội Hoa Kỳ, một sĩ quan có cấp bậc đại úy (mã cấp bậc OF-2 của NATO) có thể giữ chức danh “chỉ huy đại đội”, trong khi một sĩ quan có cấp bậc trung tá (mã cấp bậc OF-4 của NATO) thường giữ chức danh “tiểu đoàn trưởng”.
Cách gọi này, ban đầu là “master and commander”, bắt nguồn từ thế kỷ XVIII để mô tả các sĩ quan hải quân chỉ huy các tàu chiến quá lớn đối với một đại úy (lieutenant) nhưng lại quá nhỏ đối với một đại tá danh dự (post-captain) và thuyền trưởng dẫn tàu (sailing master); commanding officer cũng chính là captain (thuyền trưởng). Trong thực tế, đây thường là những con tàu chiến không được xếp hạng, có không quá 20 khẩu súng (pháo). Hải quân Hoàng gia rút ngắn “master and commander” thành “commander” vào năm 1794; tuy nhiên, thuật ngữ “master” và “commander” vẫn được sử dụng (không chính thức) trong cách nói thông thường trong vài năm. Cấp bậc “master commandant” của Mỹ vẫn được sử dụng cho đến khi được đổi thành “commander” vào năm 1838.
Cấp bậc tương ứng ở một số lực lượng hải quân là thuyền trưởng khinh hạm (frigate captain). Trong thế kỷ XX và XXI, cấp bậc này được NATO gán mã cấp bậc OF-4.
Các chức danh khác nhau của sĩ quan chỉ huy cũng được gọi là chỉ huy. Trong hải quân Cộng hòa Hà Lan, bất kỳ ai chỉ huy một con tàu hoặc một hạm đội mà không có cấp bậc phù hợp để làm việc đó đều có thể được gọi là “Commandeur” (Tư lệnh). Điều này bao gồm các chỉ huy hạm đội đặc biệt (ad hoc) và “Luitenant-Commandeur” (Thiếu tá). Tuy nhiên, trong hạm đội của Bộ Hải quân Zeeland, commandeur là một cấp bậc chính thức, tương đương với Schout-bij-nacht (cấp đô đốc) trong các đô đốc Hà Lan khác. Việc người Hà Lan sử dụng danh hiệu này như một cấp bậc vẫn tồn tại trong Hải quân Hoàng gia Hà Lan, tương đương với Đề đốc (commodore). Tuy nhiên, trong Không quân Hoàng gia Hà Lan, cấp bậc này được biết đến theo cách đánh vần tiếng Anh của commodore, tương đương với tiếng Hà Lan của air commodore của Anh.
Hải quân Úc
Cấp bậc commander (trung tá) trong Hải quân Hoàng gia Úc (RAN) giống hệt trong Hải quân Hoàng gia Anh. Các tuyên úy của RAN thuộc các sư đoàn 1, 2 hoặc 3 (trong số 5 sư đoàn) có cấp bậc chỉ huy tương đương. Điều này có nghĩa là đối với các sĩ quan và hạ sĩ quan (NCO) dưới cấp trung tá (commander, lieutenant colonel hoặc wing commander) thì tuyên úy là cấp trên của họ.
Đối với những sĩ quan có chức vụ cao hơn trung tá, tuyên úy là cấp dưới. Mặc dù sự tương đương này tồn tại, các tuyên úy RAN thuộc các phân khu 1, 2 hoặc 3 không thực sự mang cấp bậc chỉ huy và họ không có đặc quyền chỉ huy.
Hải quân Hoàng gia Anh
Một commander (trung tá) trong Hải quân Hoàng gia có cấp bậc trên lieutenant commander (thiếu tá), dưới cấp captain (đại tá) và có cấp bậc tương đương với lieutenant colonel trong quân đội (trung tá). Một trung tá (commander) có thể chỉ huy một khinh hạm, tàu khu trục, tàu ngầm, phi đoàn hàng không hoặc cơ sở trên bờ hoặc có thể phục vụ trong cơ quan tham mưu.
Hải quân Hoa Kỳ
Trong Hải quân Hoa Kỳ, Cảnh sát biển Hoa Kỳ, Quân đoàn Ủy ban Dịch vụ Y tế Công cộng Hoa Kỳ và Quân đoàn Sĩ quan Quản lý Khí quyển và Đại dương Quốc gia, chỉ huy (viết tắt “CDR”) là cấp bậc sĩ quan cao cấp, với mức lương O-5. Trung tá (commander) có cấp bậc trên thiếu tá (lieutenant commander), mức lương O-4 và dưới đại tá (captain), mức lương O-6. Commander tương đương với cấp bậc lieutenant colonel (trung tá) trong Quân đội Hoa Kỳ, Lực lượng Không quân Hoa Kỳ, Thủy quân lục chiến Hoa Kỳ và Lực lượng Không gian Hoa Kỳ. Đáng chú ý, chỉ huy là cấp bậc đầu tiên mà người đội mũ lưỡi trai có trang trí, trong khi các sĩ quan của các nghĩa vụ quân sự khác được quyền đội mũ đội đầu tương tự ở cấp bậc O-4.
Việc thăng chức chỉ huy trong Hải quân Hoa Kỳ được điều chỉnh bởi các chính sách của Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ bắt nguồn từ Đạo luật Quản lý Nhân sự Sĩ quan Quốc phòng (DOPMA) năm 1980 hoặc Đạo luật Quản lý Nhân sự Sĩ quan Dự bị (ROPMA) đồng hành của nó. Hướng dẫn của DOPMA/ROPMA gợi ý rằng 70% thiếu tá (lieutenant commander) nên được thăng cấp trung tá (commander) sau khi phục vụ tối thiểu 3 năm ở cấp bậc hiện tại và sau khi đạt được 15 đến 17 năm tích lũy quân ngũ, mặc dù tỷ lệ này có thể thay đổi và ít hơn đáng kể đối với một số trường hợp nhất định, sĩ quan được chỉ định (tức là các “chuyên môn” chính) tùy thuộc vào ngân sách quốc phòng, cơ cấu lực lượng và nhu cầu của quân đội.
Quân đội Anh
Trong Quân đội Anh, thuật ngữ “commander” (chỉ huy) chính thức được áp dụng để chỉ hạ sĩ quan phụ trách một phân khu (chỉ huy phân khu), phương tiện (chỉ huy phương tiện) hoặc súng (chỉ huy súng), cho cấp úy chỉ huy một trung đội (trung đội trưởng), hoặc cho lữ đoàn chỉ huy lữ đoàn (lữ đoàn trưởng).
Quân đội Hoa Kỳ
Trong Quân đội Hoa Kỳ, thuật ngữ “commander” (chỉ huy) chính thức được áp dụng cho sĩ quan chỉ huy của các đơn vị quân đội; do đó có đại đội trưởng, tiểu đoàn trưởng, lữ đoàn trưởng… Ở cấp cao nhất trong cơ cấu chỉ huy quân đội Hoa Kỳ, “chỉ huy” cũng đề cập đến những gì từng được gọi là tổng tư lệnh, hay CINC, cho đến ngày 24/10/2002, mặc dù thuật ngữ CINC vẫn được sử dụng trong cách nói thông thường.
Việt Nam
Cấp bậc commander trong Hải quân các nước Khối Thịnh chung tương đương với cấp Trung tá trong Hải quân Việt Nam. Đây là cấp bậc thấp hơn Thượng tá, cao hơn Thiếu tá. Tỉ lệ sĩ quan cấp Trung tá cũng như tỉ lệ sĩ quan trong lực lượng nói chung không được quan tâm và định mức nghiêm ngặt, mà hiện nay được coi là mất cân đối lớn. Sĩ quan cấp Trung tá nếu không được thăng cấp sẽ nghỉ hưu ở tuổi 51 tròn./.
